| Скачать .docx | Скачать .pdf |
Реферат: Дзейнасць хрысцiянскiх асветнiкаў XII ст.
Дзейнасць хрысцiянскiх асветнiкаў XII ст.
Змест
1. Дзейнасць хрысцiянскiх асветнiкаў XII ст.
1.1 Ефрасіння Полацкая
1.2 Кірыла Тураўскі
1.3 Клімент Смаляціч
1.4 Аўрамій Смаленскі
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Дзейнасць хрысцiянскiх асветнiкаў XII ст.
Беларуская літаратура – адна з найважнейшых галін мастацкай культуры беларускага народа, своеасаблівае люстра яго багатага духоўнага жыцця, яго дум, імкненняў і перажыванняў, гуманістычных ідэалаў, магутны сродак нацыянальнага самавыяўлення і самасцверджання. Яе шматвяковая гісторыя – праўдзівы летапіс гісторыі нашага народа, яго складанага лёсу.
Развіццё культуры кожнага народа сацыяльна абумоўлена, дыктуецца актуальнымі патрэбамі і густамі часу, культурна-гістарычнымі ўмовамі жыцця грамадства. Яно абапіраецца таксама на духоўны вопыт папярэдніх пакаленняў, культурныя традыцыі мінулага, якія з'яўляюцца неабходным сродкам сувязі эпох, захавання пераемнасці і адначасова служаць жыватворным фактарам культурнага прагрэсу. Лепшыя традыцыі мінулага актыўна ўдзельнічаюць у стварэнні новага.
Развіццё культуры немагчыма без спадчыннай асновы, духоўна-творчага вопыту продкаў, выкарыстання, узбагачэння і далейшага развіцця нацыянальных традыцый. Вось чаму культурная спадчына з'яўляецца найкаштоўнейшым нацыянальным скарбам для кожнага народа і адыгрывае вырашальную ролю ў яго духоўным жыцці ў прасторы і часе. Таксама і літаратурная спадчына як арганічная частка нацыянальнай культуры, раскрываючы мастацкія багацці мінулага, дапамагае глыбей спазнаць народ і ўключыць яе лепшыя ідэйна-мастацкія з'явы ў наш духоўны актыў, зрабіць іх фактам і фактарам сучаснага культурна-гістарычнага працэсу, эфектыўным сродкам узбагачэння і развіцця нацыянальнай культуры. Выдатныя помнікі літаратуры як духоўна-творчыя з'явы пэўнага часу – гэта не толькі своеасаблівыя пасланні іх аўтараў сваім сучаснікам, але і сваім нашчадкам суайчыннікам.
Феномен многіх выдатных помнікаў культурна-гістарычнай спадчыны мінулага, класічных твораў літаратуры і мастацтва не толькі ў тым, што яны доўга жывуць у часе, уплываюць на свядомасць і сучаснікаў, і наступных пакаленняў, служаць і сучаснасці, і будучыні. Нярэдка іх сапраўдныя веліч, сэнс і значэнне становяцца лепш зразумелымі, больш аб'ектыўна і глыбока ўспрымаюцца і ацэньваюцца толькі на значнай адлегласці часу і ў кантэксце іншых з'яў эпохі. 3 часам яны не толькі не становяцца менш актуальнымі, але яшчэ больш моцна, шырока і глыбока пачынаюць уплываць і ўздзейнічаць на духоўнае жыццё народа. Гэта тлумачыцца рознымі прычынамі і датычыцца пераважна помнікаў даўняга перыяду, калі яны ў спецыфічных умовах таго часу не маглі адразу стаць вядомымі шырокаму колу людзей або паводле свайго агульнага характару, узроўню і зместу значна апярэджвалі свой час і таму не маглі быць адэкватна, належным чынам зразуметы, успрыняты і ацэнены сучаснікамі. Важнае значэнне маюць таксама і гістарычныя ўмовы жыцця народа ў дадзены перыяд.
Узнікненне ўсходнеславянскага пісьменства было звязана з утварэннем ва Усходняй Еўропе, куды перасяліліся славянскія плямёны з агульнай прарадзімы, першых дзяржаўных фарміраванняў. Вызначальную ролю ў зараджэнні літаратуры адыграла далучэнне ўсходнеславянскага грамадства да высокай культуры Візантыі шляхам прыняцця хрысціянства. Пісьменства таго часу мела пераважна царкоўна-службовы, гістарычны і юрыдычна-прававы характар, калі вартасці твора вызначаліся не эстэтычнымі крытэрыямі, не займальнасцю апавядання, а яго карыснасцю ў справе зацвярджэння хрысціянскага веравызнання і ўмацавання дзяржавы. Але з самага пачатку мастацкасць у падачы матэрыялу стала абавязковым элементам многіх жанраў пісьменства. На гэтай глебе пачалося ўзаемадзеянне з вусным слоўным мастацтвам, што прывяло як да развіцця выяўленчых магчымасцяў літаратуры, так і да пашырэння яе сацыяльных функцый.
Багатая на ідэі і вобразы, жанры і стылістычныя плыні, літаратура старажытнай Русі была цесна звязанай з працэсамі этна-, соцыя- і культурагенезу і адлюстроўвала ў сваім пачатку не столькі ўплыў імперскай візантыйскай ідэалогіі ці кіеўскіх “вялікадзяржаўных” памкненняў (хоць, вядома, літаратура не была пазбаўлена і гэтага), колькі апошнюю фазу глабальнага працэсу разгалінавання славянства на ўсходняе, паўднёвае і заходняе (кіева-наўгародскі этап зараджэння пісьменства, XI ст.), росквіт самога ўсходняга славянства і яго культуры, які супадаў з пачаткам дыферэнцыяцыі (XII – першая палова XIII ст.), яго распад, новую этна-культурную кансалідацыю і пачатак новай феадальнай цэнтралізацыі (этап «літаратурнай кансервацыі», другая палова XIII – першая палова XIV ст.). Аднак варта памятаць, што на двух апошніх этапах, як і ў XIV ст., складаліся, у выніку пачатку паступовага адасаблення літаратуры ад дыктату дзяржавы і царквы, творы агульнага ўсходнеславянскага зместу і значэння. Так, у рэтраспектыўным плане “Жыціе Аляксандра Неўскага”, “Маленне Данііла Заточніка” адзначаюць пачатак уласна рускай літаратуры, Галіцка-Валынскі летапіс – літаратуры ўкраінскай, “Жыціе Еўфрасінні Полацкай” і творы Кірылы Тураўскага – беларускай. Але ўсе гэтыя творы яшчэ захоўваюць агульную значнасць для ўсіх усходнеславянскіх народаў, між тым як “Аповесць пра Шаўкала”, “Казанне пра Даўмонта” значныя толькі ў кантэксце рускай літаратуры, а “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх” – толькі ў кантэксце беларускай і г.д. Абапіраючыся на высока-развітыя візантыйскую і балгарскую літаратуры, яна, тым не менш, складалася як з'ява арыгінальная і высокаідэйная, а ў лепшых узорах – і як з'ява глыбока народная. Найбольш важным пры гэтым было тое, што літаратура ў цэлым не стала на службу якой-небудзь асобнай сацыяльнай карпарацыі (клірыкаў або феадалаў), а выпрацавала агульназначны маральны ідэал і з вышыні гэтага ідэалу звярталася да ўсяго грамадства, брала на сябе важнейшыя функцыі выхавання гістарычнай самасвядомасці, усталявання міру і справядлівасці, сцверджання агульначалавечых нормаў жыцця і паводзін, а ў шырокім плане – выхавання чалавека і грамадства, у тым ліку і выхавання эстэтычнага. Гэты працэс супаў са станаўленнем арыгінальнай жанравай сістэмы літаратуры, што абумоўлівала ўстойлівасць сярэднявечных жанраў у далейшым. 3 іншага боку, гэта давала пісьменніку права выказваць свае непасрэдныя адносіны да апісанага, ацэньваць навакольнае жыццё і асоб. Таму і станаўленне арыгінальнай беларускай літаратуры як з'явы нацыянальнай адбывалася на моцнай глебе літаратуры старажытнай Русі, якая прадстае перад намі як развітая, спелая, высокаідэйная і высокадухоўная па змесце і высокамастацкая па форме.
1.1 Ефрасіння Полацкая
Сярод жанчын-асветніц Ефрасіння (Еўфрасіння) Полацкая з'яўляецца найбольш яркай постаццю. Аднак жыццё і дзейнасць гэтай падзвіжніцы кніжнай справы ў Беларусі, фундатаркі і педагога немагчыма апісаць грунтоўна з-за адсутнасці дакументальных крыніц. Пра яе жыццё і дабрачыннасць распавядае толькі адна аповесць: “Жыціе і смерць святой і блажэннай і найпадобнейшай Ефрасінні, ігуменні манастыра Святога Спаса і Найсвяцейшай Ягонай Маці, што ў горадзе Полацку”. Гэты агіяграфічны твор, часам перанасычаны “біяграфічнымі гіпотэзамі”, значна большую ўвагу надае перадачы ўнутранага стану персанажа пры поўнай упэўненасці, што чалавек павінен быў паводзіць сябе толькі належным чынам. Таму на падставе “Жыція...” цяжка падаць рэальную біяграфію Ефрасінні.
У дзяцінстве яна мела імя Прадслава і, як лічаць даследчыкі, паходзіла з княжацкага роду. Яе дзедам быў полацкі князь Усяслаў Брачыславіч, а бацькам – малодшы з яго сыноў Святаслаў-Георгій. Бяздоказнай, хоць і прыгожай з'яўляецца гіпотэза, што маці паходзіла з сям'і, якая была ў сваяцтве з домам візантыйскіх імператараў Комнінаў. Год нараджэння Прадславы дакладна не ўстаноўлены, а прыблізна акрэсліваецца 1101-1105 гг. Пра дзяцінства Прадславы ў “Жыціі...” сказана вельмі мала, але паведамляецца, што “была дзяўчына вельмі здольная да кніжнай навукі, нават не дасягнуўшы яшчэ паўналецця, і было гэта плёнам малітвы. Так любіла вучэнне яна, што дзівіўся бацька яе з любові такой да навук. І па ўсіх гарадах разышлася слава пра яе мудрасць, і добрыя здольнасці да навук, і красу цялесную, бо была яна прыгожа надта абліччам”.
Прывабныя рысы, душэўная чысціня дзяўчыны рана выклікалі цікавасць да яе, і Прадславу сталі наведваць шматлікія сваты, каб парадніцца з вядомым полацкім княжацкім домам. Бацька Прадславы меў намер умацаваць сваё палітычнае становішча дынастычным шлюбам дачкі з сынам уплывовага князя, які вылучаўся сярод іншых сваім княжаннем і багаццем. Аднак Святаслава-Георгія чакала роспач: пад уздзеяннем духоўнай літаратуры дачка ўжо вырашыла прысвяціць сябе служэнню людзям і Хрысту. Яшчэ зусім маладая Прадслава разважала: “Што ж зрабілі нашы роды, якія былі да нас? Жаніліся і выходзілі замуж, і княжылі, але не вечна жылі; жыццё іх міма праляцела і загінула іх слава, быццам прах і горш за павуцінне. Затое жанчыны, якія жылі раней, і, узяўшы мужчынскую моц, пайшлі следам за сваім Жаніхом і целы свае аддалі на пакуты, і склалі галовы пад меч, а іншыя хоць і не схілілі шыі свае пад жалеза, але духоўным мячом адсеклі ад сябе плоцкія асалоды, аддаўшы цела сваё на пост і надбанне, і каленныя пакланенні, і зямельныя ляжанні,- тыя памятныя на зямлі, іх імёны напісаны на нябёсах, і яны там з анёламі Бога ўслаўляюць. А слава гэтая – пыл і попел, быццам дым разыходзіцца і нібы пара водная гіне”. Аднойчы князёўна пакідае бацькоўскі палац і ідзе ў манастыр. Даведаўшыся пра гэта, бацька рваў на галаве валасы, а маці плакала, як па нябожчыцы. Ды і ігумення манастыра родная цётка Ефрасінні, жонка Рамана Усяславіча, спрабавала адгаварыць Прадславу: “Яшчэ ж маладая ты векам, каб вынесці цяжар манаскага жыцця; як зможаш пакінуць княжанне і славу гэтага свету?!” Аднак не па гадах цвёрдая ў сваіх перакананнях Прадслава яшчэ больш настойвае на сваім рашэнні і нарэшце дабіваецца прыняцця ў манастыр, нарачоная цудоўным імем Ефрасіння (па-грэчаску – радасць).
Трэба адзначыць, што манастыры ў ХІ-ХІІ стст. на землях Беларусі адыгрывалі важную ролю ў збіранні інтэлектуальнага патэнцыялу грамадства. Яны з'яўляліся цэнтрамі духоўнага жыцця. Тут падзвіжнікі спасцігалі навуку, набывалі мастацкі густ, а галоўнае, вучыліся хрысціянскай дабрачыннасці. Маладыя таленавітыя людзі маглі раскрыць свае здольнасці літаратара, мастака, кампазітара. Манахі не парывалі духоўных сувязяў са знешнім светам, а шчодра дзяліліся з насельніцтвам набытымі ў манастыры ведамі. Ефрасіння, каб служыць свайму народу, самааддана ўключылася ў вучэбны працэс і яшчэ больш рупліваю стала, “збіраючы дабрачынныя думкі ў сэрцы сваім, як пчала мёд у соты”.
Праз некаторы час, прыкладна каля 1120 г., Ефрасіння, адчуваючы пасіўнасць свайго служэння і схільная да большага падзвіжніцтва, атрымлівае дазвол епіскапа Іллі і засяляецца ў келлі, прыбудаванай да сцяны полацкага Сафійскага сабора. Пры саборнай бібліятэцы Ефрасіння пачала перапісваць кнігі, а грошы ад іх продажу аддавала бедным людзям. Можна лічыць, што была створана майстэрня-скрыпторый, дзе працавалі апантаныя высокай ідэяй людзі: перапісчыкі, пераплётчыкі, мініяцюрысты і іншыя, адным словам – майстры кніжнай справы, галоўным клопатам якіх былі не фінансавыя прыбыткі, а імкненне данесці да людскіх сэрцаў хрысціянскае слова. Верагодна, Ефрасіння не толькі займалася перапіскай кніг, але і сама пісала літаратурныя творы, якія не захаваліся. Існуе паданне, што яна мела дачыненне да стварэння летапісу Полацкага княства, які да нас не дайшоў.
У канцы 1120-х гадоў яна заснавала жаночы манастыр пры Спаскай царкве ў мястэчку Сяльцо непадалёку ад Полацка. Пры падтрымцы епіскапа, які ў прысутнасці сведак – Святаслава-Георгія і яго старэйшага брата Барыса Усяславіча – аддае Ефрасінні патрэбны ўчастак і прароцкі абвяшчае: “працай тваёй узвялічыцца гэтае месца”. Манастыр святога Спаса хутка набыў шырокую вядомасць. Па просьбе Ефрасінні бацька адпусціў у манастыр яе малодшую сястру Гардзіславу (у манастве Еўдакію) для навучання грамаце. Прыкладна ў 1129 г. ў манастыр прыходзіць і стрыечная сястра Звеніслава (у манастве Еўпраксія), ахвяруючы яму залатыя рэчы і каштоўныя рызы. Сваю вялікую справу Ефрасіння распачала не маючы нічога, акрамя хлеба і кніг, аднак неўзабаве ахвяраванні манастыру ўзраслі і гэта дало магчымасць пачаць будаўніцтва новай царквы святога Спаса. Работы ўзначаліў дойлід Іаан. Будаўніцтва прайшло ў сціслы тэрмін – усяго за 30 тыдняў. Царква з'яўляецца дасканалым узорам полацкай архітэктурнай школы. Асветніцтва спрыяла ўпрыгожванню храма унікальнымі фрэскавымі размалеўкамі. Пазней яна падаравала Спаскай царкве дарагі крыж, выкананы па асабістым заказе і эскізам Ефрасінні майстрам-ювелірам Лазарам Богшам у 1161 г.
Крыж Ефрасiннi Полацкай
Крыж мае шасціканцовую форму, велічынёю 51 см і выкананы са срэбра, золата і дарагіх каменняў. Па баках крыжа на сярэбраных пазлачаных бляшках знаходзiцца надпic на царкоўнаславянскай мове, якi ёсць вельмi вартасным i рэдкiм дакумантам тых часоў. Напic у перакладзе: “Улета 6669 (гэта зн. 1161) пакладае Еўфрасiння чэсны крыж у cвaiм манастыры ў царкве святога Спаса. Чэснае дрэва бязвартаснае ёсць, а акаванне яго: золата i срэбра i камене i перлы 100 грывен, а да... (тут напic пашкоджаны) 40 грывен. Каб нiколi не выносiўся з манастыра, не аддаваўся, не прадаваўся. Калi ж хто не паслухаецца i вынесе з манастыра, каб яму не ўспамагаў чэсны крыж нi ў гэтым жыццi, нi ў будучым, i хай будзе пракляты святою i жыватворчаю Тройцаю i святымi 318 айцамi i сямю саборамi святых айцоў, i хай яго спаткае доля Юды, якi прадаў Хрыста. Хто адважыцца зрабiць гэта... (зноў пашкоджана) вяльможа, цi князь, цi бicкуп, цi iгумення, цi любы iншы чалавек, хай на iм збудзецца гэтае пракляцце. Еўфрасiння ж раба Хрыстова, зладзiўшая гэты крыж, прыме вечнае жыццё з yciмi святымi”.
Выклiканы гэты напic тым, што даўней грабленне цэркваў не было рэдкiм з'явiшчам, нават у спакойны час. Нават caмi архiрэi, асаблiва грэкi, не раз забiралi з цэркваў вартасныя рэчы. У Полацку якраз займаў епicкапскi пасад грэк Козма (1143-1156), магчыма, ён прычынiўся да тагo, што ў надпicе не забылiся ўпамянуць i "бicкупа".
Пры канцы ручкi на крыжы ёсць надпiс майстра: “Госпадзе, памажы рабу свайму Лазару, званаму Богшам, зрабiўшаму гэты крыж для царквы святога Спаса i Еўфрасiннi”. Пачатак гэтага надпicу зусiм тaкi самы, якi сустракаецца на Барысавых камянях.
На крыжы знаходзяцца выкананыя ў перагарадчатай Biзантыйскай эмалi абразы Хрыста, Багародзiцы i святых, акаля ix адпаведныя надпicы. З надпicаў таксама даведваемся аб тых мошчах, якiя знаходзяцца ў крыжу:
1) частка дрэва, акропленая крывёю Icyca Хрыста,
2) крыху большая частка дрэва св. Крыжа,
3) камень ад гроба Багародзiцы,
4) частка мошчаў першамучанiка Сцяпана,
5) кроў св. Дзмiтра,
6) частка мошчаў св. Панцялеймана.
На вялiкi жаль, невядома, дзе гэты крыж знаходзiцца сёння, якая яго спаткала доля. Каля 1930 г. з’явiлicя звeсткi ў газетах, што яго прадалi ў Швецыю.
Па ініцыятыве Ефрасінні каля 1150 г. непадалеку ад Полацка пачалося будаўніцтва царквы Багародзіцы, пры якой быў заснаваны мужчынскі манастыр. Для гэтай царквы Ефрасіння вырашыла набыць абраз Багародзіцы Адзігітрыі Эфескай, напісаны, як лічаць, евангелістам Лукой. З гэтай мэтай Ефрасіння пасылае свайго слугу Міхаіла з багатымі дарамі ў Канстанцінопаль да імператара Мануіла I Комніна і патрыярха Лукі Хрысоверга. Але для Полацка быў перададзены не арыгінал жаданага абраза, а копія Царградскага абраза Багародзіцы Адзігітрыі. Аўтар “Жыція...”, не ведаючы пра дэталі, звязаныя з падарункам, распавядае, як пад аховай 700 воінаў рэліквія была дастаўлена з Эфеса ў Канстанцінопаль і ўрачыста перададзена Міхаілу, які прывёз яе ў Полацк. У 1239 г. ў Таропцы пад гэтым абразом вянчаўся Аляксандр Неўскі з дачкою полацкага князя Брачыслава. Назад у Полацк абраз Багародзіцы ўжо не вярнуўся.
Разнастайная дзейнасць Ефрасінні ўражвае багаццем ініцыятыў і паслядоўнасцю іх рэалізацыі ў жыццё. Але найбольшую ўвагу асветніца надавала духоўнаму самаўдасканаленню і вучыла добраму і вечнаму сваіх слухачоў і вучняў. Кожны дзень яна павучала манашак цярплівасці і духоўнай чысціні, павазе да старэйшых, любові да тых, хто побач. Яна рыхтавала іх да магчымых у будучым жорсткіх выпрабаванняў у адвечнай барацьбе Дабра і Зла. “Вось я сабрала вас, нібы квактуха птушанятаў, пад крылы свае і на пашы, быццам авечак, каб вы пасвіліся ў запаведзях Божых. І я вясёлым сэрцам стараюся вучыць вас, бачачы плён вашай працы, і гэтакі дождж праліваю да вас вучэннем. А нівы вашы ў той жа меры стаяць, не ўзрастаючы, не ўзыходзячы ўгору”. З палымянымі словамі Ефрасіння звярталася да людзей не толькі ў манастыры, але і за яго сценамі. Яна выступала з міратворчымі пропаведзямі перад усімі, хто імкнуўся паслухаць яе парады, знайсці дапамогу і заступніцтва. “Была яна памочніца пакрыўджаным, зажураным суцяшэннем, распранутым адзеннем, хворым наведваннем ці, проста кажучы, – для ўсіх была ўсім. Ефрасіння сэрца сваё ўспойвала Божаю мудрасцю. Ефрасіння – незвядальная кветка райскага саду, арол, што, лунаючы ў небе, праляцеў ад захаду на ўсход, як прамень сонечны, прасвятліўшы зямлю Полацкую”, – вось сціслая характарыстыка агіёграфа, якую ён занатаваў у “Жыціі...” хрысціянкі-асветніцы. “Яна не хацела бачыць, каб хто варагаваў: ні князь з князем, ні баярын з баярынам, ні з простых хто са сваім сябрам, але ўсіх жадала бачыць адзінадушнымі”.
На схіле дзён Ефрасіння адважылася на духоўны ўчынак. У сярэдзіне зімы 1167 г. яна разам з малодшым братам Давыдам, стрыечнай сястрой Еўпраксіяй і іншымі спадарожнікамі накіравалася ў Святую зямлю. Пасля непрацяглага наведання Канстанцінопаля Ефрасіння нарэшце дасягае мэты свайго падарожжа. Аслабелая жанчына цяжка захварэла і 23 (24) мая 1167 г. памерла. У літаратуры смерць Ефрасінні датуецца 1173 г., што вымагае далейшых даследаванняў. Цела памерлай Давід і Еўпраксія з адпаведнымі ўшанаваннямі паклалі ў Феадосіевым манастыры непадалёку ад Іерусаліма. Пасля заваявання Палесціны Салах-ад-Дзінам у 1187 г. рэшткі цела (мошчы) Ефрасінні былі вывезены і змешчаны ў дальніх пячэрах Кіева-Пячэрскай лаўры. І толькі ў 1910 г. цела асветніцы вярнулася з трыумфам на радзіму ў Полацк.
Здаецца, звычайная жанчына-палачанка, а які яркі след пакінула ў гісторыі і памяці беларускага народа! Ефрасіння разумна распарадзілася сваім жыццём і поўнасцю аддала яго на служэнне Богу і людзям. У гэтай высакароднай жанчыне спалучаліся і палітычная дальнабачнасць, і невычарпальная душэўная энергія, супакаенне і пылкасць, і разважлівасць, і шчырая вера, але перш за ўсё – любоў.
Дзякуючы дзейнасці Ефрасінні полацкая Сафія стала важным цэнтрам духоўнай культуры Беларусі, а сабраная асветніцай культуры Беларусі, а сабраная асветніцай бібліятэка дала магчымасць атрымаць добрую адукацыю многім пакаленням палачан і далучыцца да духоўных скарбаў чалавецтва.
Ефрасіння Полацкая – адна з першых жанчын сярод усходніх славян, якую праваслаўная царква абвясціла святой, яна прылічана да Сабора Беларускіх Святых (1984). Ефрасіння прызнана святой і ў каталіцкай царкве. Вернікі лічаць найпадобную Ефрасінню Полацкую нябеснай заступніцай беларускай зямлі. Яе імя носяць цэрквы ў г. Саўт-Рывер (ЗША) і Таронта (Канада).
1.2 Кірыла Тураўскі
Кірыла Тураўскі (каля 1130 – пасля 1190), пісьменнік, царкоўны дзеяч, багаслоў. Звестак пра яго жыццё няшмат. У рукапісных пралогах захавалася яго “Жыціе” – кананічная царкоўная біяграфія: “Гэты шчасны Кірыла, – гаворыцца ў ёй, – нарадзіўся і выхаваўся ў горадзе Тураве. Сын заможных бацькоў, ён не любіў, аднак жа, Багацця і тленнай славы гэтага свету; але найперш стараўся спасцігнуць вучэнне боскіх кніг і добра напрактыкаваўся ў святых пісаннях”. Атрымаў добрае хатняе выхаванне, пазней спасціг вышэйшыя навукі і мастацтвы ад грэчаскіх настаўнікаў. Па-майстэрску валодаў народнай вобразнай і стараславянскай мовамі, глыбока ведаў візантыйскую культуру, асабліва паэзію і красамоўства. Рана стаў паслушнікам аднаго з тураўскіх манастыроў. Кірыла Тураўскі быў першым вядомым на Русі «стоўпнікам» (зачыніўся ў манастырскай вежы, каб поўнасцю аддацца роздуму і малітвам). Там ён не толькі сузіраў свет Божы і маліўся: у затвор малады паслушнік перанёс багатую на той час бібліятэку і напісаў там свае першыя творы.
Каля 1169 князь Юрый Яраславіч з тураўскімі старэйшынамі ўпрасілі Кірылу-мніха прыняць епіскапства. У першы год свайго служэння тураўскі епіскап набыў вядомасць удзелам у так званай «справе Феадорца». Нейкі Фёдар з Уладзіміра-Суздальскага княства, выкарыстаўшы славалюбівыя планы князя Андрэя Багалюбскага, пачаў раскол да гэтага часу адзінай праваслаўнай царквы на Русі. Кірыла Тураўскі дасціпна выкрыў ерась Феадорца і пракляў яго, а да Андрэя Багалюбскага напісаў шмат пасланняў па гэтай справе, якія, аднак, не захаваліся. На думку даследчыка спадчыны Кірылы епіскапа Яўгенія, сваімі пасланнямі да Андрэя Багалюбскага асветнік імкнуўся па-хрысціянску паўплываць на князя ўсходняй Русі.
На думку даследчыкаў (І.Яроміна, В.Чамярыцкага), да літаратурнай спадчыны Кірылы Тураўскага належаць 8 слоў-казанняў, 2 прытчы пра душу і цела, альбо пра сляпога і кульгавага (кароткая і поўная рэдакцыі), 2 казанні пра манаскі чын і ангельскі вобраз, 2 пасланні да Васіля ігумена Пячорскага, 2 каноны і каля 30 спавядальных малітваў, дзе з найбольшай глыбінёй выявіліся асоба пісьменніка, яго духоўныя перажыванні. Апошнія творы Кірыла Тураўскі напісаў, верагодна, ужо пасля таго, як зноў адышоў ад грамадска-царкоўнай дзейнасці, жыў у келлі пры царкве св. Міколы ў Тураве, засяродзіўшыся на малітвах і багаслоўскай творчасці. Памёр асветнік у апошняе дзесяцігоддзе ХІІ ст. Яго памяць царква шануе 28 красавіка па старому стылю.
Творы Кірылы Тураўскага набылі вялікую папулярнасць на Русі і распаўсюджваліся ў спісах ХІІ-ХVІІ стст. Яго малітвы друкаваліся ў Беларусі ў «Евангелии учительном» (Заблудаў, 1569) І.Фёдарава і П.Мсціслаўца, у «Молитвах повседневных» (Еўе, 1615; Вільня, 1635) і інш. выданнях. У 1821 К.Калайдовіч выдаў 15 твораў Кірылы ў «Помніках расейскай славеснасці XII ст.». Пазней епіскап менскі і тураўскі Яўгеній выдаў зборнік яго твораў у перакладзе на расейскую мову (Кіеў, 1880). Акадэмічнае выданне літаратурнай спадчыны беларускага асветніка ажыццявіў І.Яромін у 1956-1958. Ю.Лабынцаў перавыдаў факсімільным спосабам (1992) малітоўныя творы Кірылы з віленскага выдання «Молитвы повседневные» (1956).
Казанні, альбо «Словы», св. Кірылы ахопліваюць велікодны цыкл нядзельных і святочных дзён ад Вербніцы («нядзелі Ваій») да Ушэсця. Кожнае з іх, з'яўляючыся класічным творам красамоўніцкага мастацтва, адлюстроўвае пэўную грань багаслоўска-філасофскіх і грамадска-этычных поглядаў пісьменніка. Калі тэалагічныя ідэі Кірылы Тураўскага адлюстраваны відавочна і не заўсёды ўзгадняюцца з артадаксальным праваслаўным багаслоўем, то сацыяльна-філасофскае вучэнне прысутнічае ў яго творах у скрытых формах прытчаў, мастацкіх вобразах і сімвалах. Ён нідзе не сцвярджае, што Бог стварыў сусвет з “нічога”, з нейкай пустаты, як гэта прыпісваецца яму даследчыкамі хрысціянскай філасофскай анталогіі. Услед за ўсходнімі айцамі царквы ён упадабляе Бога-Дэміурга мастаку і дойліду, які стварыў дасканалы твор – космас, зямлю і неба, расліны і жывёлы, урэшце чалавека – вянец гэтага тварэння. Распавядаючы пра цэнтральную падзею вербнага тыдня – трыумфальны ўезд Хрыста ў Ерусалім за тыдзень да яго смяротных пакут і ўваскрэсення, пісьменнік усклікае: “Ныне шествует в Ерусалім – измеривый небо пядію и Землю дланію”. Таму і паслядоўнікаў Хрыста, духоўных кіраўнікоў хрысціянства – патрыярхаў, архірэяў, ігуменаў, іерэяў “і ўсіх царкоўных вучыцеляў” ён называе “ўмелымі будаўнікамі слаўнага і вельмі чэснага дому” (“Слова ў нядзелю Ваій”).
У “Слове на антыпасху” пісьменнік кідкімі жывапіснымі метафарамі малюе веснавое абнаўленне прыроды як урачысты гімн прыгожага тварэння свайму Творцу: “Ныне солнце красуяся к высоте восходить и, радуяся, землю ограваеть: взиде бо нам от гроба праведное солнце Хрыстос и вся верующая Ему спасаеть. (...) Днесь весна красуеться, оживляюши земное естьство, и бурніи ветри, тихо повевающе, плоды гобозують (спеляць) і земля семена питающе зеленую траву рождаеть. Весна убо красная вера есть Христосова, якоже крещеніем поражаеть человеческое паки естьство; бурніи же ветры – грехотворніи помыслы, иже покоянием претворившеся на добродетель – душеполезныя плоды гобозують. Земля же естьства нашаго, акы семя Слово Божіе пріимши (...), дух спасенія рождаеть”. У “Слове пра паралізаванага” аўтар ад імя гэтага пакутніка выказвае думку пра асноўную прыкмету боскай прыроды Хрыста: ён не чарадзей, нават не анёл, але сам Бог, таму што “слова яго сталася справай”. Бог жа адносна створанай ім прыроды выступае як вярхоўны заканадаўца, які ўтрымлівае быццё ў стане дынамічнай, рухомай гармоніі (“Слова пра сляпога”).
Законы прыроды, паводле Кірылы Тураўскага, ёсць тое, што на метафарычнай мове багаслоўя называецца “страхам боскім”, ім “движется земля, расседается каменіе, животная трепещють, горы куряться, светила раболепно служать, облаци и воздушная тварь повеленіе творять” (“Прытча пра чалавечую душу і цела”). Вось чаму ўваскрэсенню Хрыстоваму радуецца ўся зямля, неба ўпрыгожваецца светачамі-зоркамі, і ўся прырода красуецца, прасветленая Збавіцелем Хрыстом, які, учалавечыўшыся, прыйшоў у свет зямнога жыцця, каб абнавіць яго, прасвятліць боскім святлом. У пакаяльных малітвах паэт бачыць прамудрасць, дабрату і красу Бога-Стваральніка паводле дасканаласці яго тварэння – Сусвету, падпарадкаванага законам боскай гармоніі. Боскай воляю зямля трымаецца ні на чым, мора абмежавана пяском, ёю праведзеныя рэчышчы вялікіх і малых рэк, вада хмараў трымаецца ў паветры, сонца гарыць няспынна, месяц свеціць са страхам і зорка здзяйсняе свой мудры дух.
Такім чынам, філасофскія погляды Кірылы Тураўскага – тэацэнтрызм, які толькі па аналогіі можна было б назваць аб'ектыўным ідэалізмам, бо завершаная сістэма аб'ектыўнага ідэалізму Гегеля грунтуецца на канцэпцыі абсалютнай ідэі як асновы быцця.
Кірыла Тураўскі развівае багаслоўскую традыцыю ўсходніх айцоў хрысціянскай царквы, паводле якой Бог ёсць непазнавальны ў паняццях, трансцэндэнтны (па-за межамі людскога вопыту) Дух як абсалютны суб'ект, які сімвалічна пазнаецца праз пазнанне і ўмілаванне створанага ім дасканалага сусвету, праз веру і любоў да Яго адзінароднага і аднаіснага з ім Сына Ісуса Хрыста, праз якога адбылася тайна спалучэння Духа і цела, Бога і чалавека, трансцэндэнтнага і іманентнага светаў. А праз гэту тайну стала магчымым выратаванне чалавека і ўсёй «плоці» прыроды, іх далучэнне да трэцяй іпастасі Святой Тройцы – да Святога Духа, стала рэальнай перамога жыцця над смерцю, святасці над грахом. Багаслоўская канцэпцыя Кірылы Тураўскага грунтуецца на гэтых асноўных пастулатах хрысціянскага светапогляду.
Дарэчы, у творах асветніка ёсць шмат красамоўных вобразных думак пра ўчалавечанне Сына Божага, які жыў з людзьмі і самаахвяраваўся для іх духоўнага абнаўлення.
Хрысталагічная праблема надае разнастайным жанрам спадчыны беларускага асветніка светапоглядную цэласнасць, аб'ядноўвае яго філасофскія, сацыяльна-палітычныя, этычныя, эстэтычныя погляды, злучае яго аксіялогію з хрысціянскай тэалогіяй. Ён жыў у эпоху, калі хрысціянства на Русі яшчэ сутыкалася з жывой язычніцкай плынню ў народнай культуры, а ўсяленская царква яшчэ не закончыла барацьбу з уплывамі праціўнікаў Хрыста – так званымі “старазапаветнікамі”, з разнастайнымі рэлігійна-філасофскімі школамі гнастыцызму, прыхільнікі якога спалучалі хрысціянскія догматы з эліністычнымі філасофскімі сістэмамі.
У царкоўным асяроддзі сярэдневяковай Русі склалася негатывісцкая канцэпцыя язычніцкай культуры, паводле якой паганскія багі ёсць “бесы” альбо іхнія слугі, іх неабходна выкрываць, па магчымасці не ўпамінаць іх імён. На гэтым ідэалагічным фоне асветніцтва Кірылы Тураўскага вызначаецца сваёй памяркоўнасцю, цярпімасцю да народнай культуры. Паганская міфалогія ўяўлялася яму верай у створаную прыроду, а не ў самога Творцу.
Абвяржэнню арыянства, прыхільнікі якога адмаўлялі саму найглыбейшую існасць хрысціянства – боскую прыроду Хрыста і яго богачалавечую місію на зямлі, Кірыла Тураўскі прысвяціў твор “Слова на пахвалу 318-ці айцоў Нікейскага сабору”. Гэты першы ўсяленскі сабор асудзіў антытрынітарызм арыянства і зацвердзіў асновы хрысціянскага Сімвала веры – траістасць Бога і аднасутнасць Сына з Айцом. Нягледзячы на свой пафас нецярпімасці да арыянскай ерасі, асветнік дакладна вызначыў сутнасць вучэння “папы Александрыйскай царквы” Арыя (не толькі Хрыстос, але і ўсё створанае Богам – людзі і прырода – іншасказальна могуць называцца “сынамі Божымі”, адмаўленне спрадвечнасці Хрыста і Яго аднасутнасці з Айцом) і нават прызнаў філасофскую “злохітрасць” ератыка. Аднак у адпаведнасці з жанрам урачыстага і разам з тым выкрывальніцкага твора, звернутага да народа, Кірыла Тураўскі рэдка карыстаўся лагічнымі довадамі ці хоць бы спасылкамі на аўтарытэты, спадзяваўся на сугестыўнасць (унушальнасць) вытанчаных сродкаў паэзіі і аратарскага мастацтва.
Спавядальныя малітвы Кірылы Тураўскага – шчырае лірычнае самараскрыццё душы чалавека перад сваімі нябеснымі бацькамі – Богам Айцом, Сынам Божым, Маці Боскай і заступнікамі людзей перад Богам, яго святымі: “Знаю, – кажа спавядальнік словамі паэта, – што Ты прывёў мяне з небыцця ў быццё і ўпрыгожыў падабенства Свайго вобраза, даўшы ў дар мне слова і розум. Ты ўзнёс мяне вышэй за жывёлу і паставіў валадаром усяго тварэння. І вось я, як дзіця, падмануты ворагам маім, і падпаў пад уладу крайняй пагібелі (...) Хоць я ўвесь нячысты і апаганены, але спадзяюся на Тваю літасцівасць, бо Ты не адхіліў дзве лепты ўдавы, але пахваліў яе пераважна перад іншымі, а таксама і мытара, што маліўся са скрухаю, апраўдаў”. Бог, кажа Кірыла Тураўскі ў сваіх малітвах, стварыў чалавека самаўладным, а ён падпарадкаваўся граху і нячысціку, зацямніўшы сваю першаствораную красу. І вось чалавек просіць Хрыста ўкрыжаваць цела яго страхам боскім, вызваліць думкі ад усяго зямнога і далучыць да нябеснага, а Багародзіцу моліць заступіцца за яго перад нябесным Царом. Цыкл малітваў завяршае “Канон малітоўны” – своеасаблівы паэтычны “магістрал”, які падсумоўвае страсны самааналіз чалавека, самавыкрыццё яго неспакойнай душы, якая імкнецца да неба, але крылы яе абцяжараныя зямнымі страсцямі – самалюбствам, зайздрасцю, злосцю, варожасцю, непрымірымасцю ды іншымі грахамі душы і цела.
Праблему чалавека ў яго грамадскім быцці Кірыла Тураўскі сімвалічна выявіў у дзвюх прытчах (кароткай і падрабязнай) пра сляпога і кульгавага, альбо пра чалавечую душу і цела. Як і ў іншых сваіх творах, пісьменнік выкарыстаў як сюжэтную аснову евангельскае апавяданне пра “дамавітага” гаспадара, які насадзіў вінаград і паставіў варту ля яго варотаў. Але развіў гэты сюжэт у складаны красамоўніцкі твор дыдактычна-філасофскага і сацыяльна-этычнага зместу. Дамавіты гаспадар тут сімвалізуе Бога, стваральніка сусвету, сад-вінаград (вертаград) – зямля і “свет гэты”, кульгавы – цела чалавека, а сляпы – яго душа, агароджа вакол саду – законы і запаведзі Божыя, а незачыненыя вароты, якія вядуць у сад, – шлях да пазнання Творцы і створанага ім сусвету. Сляпы і кульгавы, аб'яднаўшы свае сілы (сляпы нёс кульгавага, а кульгавы паказваў дарогу), самавольна трапілі ў сад, каб паспрабаваць забароненых пладоў. “Сляпая” душа і “кульгавае” цела сімвалізуюць недасканаласць чалавечага грамадства, якое “кантрабандай” авалодала тайнамі боскага тварэння, не ў стане (па сваёй грахоўнасці і маральнай недасканаласці) выкарыстаць іх для дабра.
У апошніх творах красамоўніцкага жанру (пасланнях да ігумена Кіева-Пячорскага манастыра Васіля), арыгінальных прытчах Кірыла Тураўскі раскрыў глыбокі сацыяльна-этычны сэнс манаскага жыцця і ўскосна выкрыў недасканаласць дзяржаўнага ладу, зямной улады наогул, якая служыць грахоўнай прыродзе чалавека, а не яго духоўнаму ўдасканаленню. Тут, сярод чалавечай улады, выяўляецца духоўная місія “манаскага чына” – даць чалавеку і грамадству ўзоры быцця з Богам і для боскага промыслу, жыцця паводле вядомай малітвы: ціхага і мірнага, у чысціні і ў адпаведнасці з боскай праўдай.
Для хрысціянскай культуры таго часу багаслоўская паэтычная, красамоўніцкая і асветніцкая творчасць Кірылы Тураўскага была сапраўдным адкрыццём красы і мастацкай выяўленчай сілы роднай мовы. Пісьменнік добра ведаў класічную візантыйскую рыторыку і паэтыку, творча выкарыстаў гэту багатую эстэтычную традыцыю, узбагаціўшы культуру і мову свайго народа. З пазнейшых беларускіх асветнікаў бадай што адзіны Сімяон Полацкі дасканала валодаў красамоўніцкім майстэрствам, хоць і ўступаў свайму выдатнаму папярэдніку ў сіле і прыгажосці лірычнага самавыяўлення.
1.3 Клімент Смаляціч
Клімент Смаляціч (Клім Смаляціч; ? - пасля 1164), царкоўна-палітычны дзеяч, мысліцель, пісьменнік. Нарадзіўся ў 1-й палове ХІ ст. ў Смаленску. Быў манахам Зарубскага манастыра каля Кіева. Стаў вядомы дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці, рэдкай эрудыцыі, выдатнаму літаратурнаму таленту. Як сцвярджае Іпацьеўскі летапіс, Клімент Смаляціч “быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала”. Высокую на той час адукацыю ён, верагодна, атрымаў у Канстанцінопалі. Як прыхільнік развіцця ўсходнеславянскай культуры, змагар супраць засілля ў рускай царкве грэчаскага духавенства Клімент Смаляціч актыўна агітаваў за царкоўную аўтакефалію. Ён нястомна даказваў, што назначэнне мітрапалітаў для Кіеўскай Русі – унутраная справа рускага праваслаўя, і дыктат Візантыі ў гэтым пытанні пярэчыць інтарэсам народа, царквы, дзяржавы. Паводле яго пераканання, мітрапаліты-грэкі, якія дрэнна валодалі славянскай мовай, не маглі даць столькі карысці для царкоўнага ўпарадкавання і народнай асветы, колькі можна было чакаць ад мітрапалітаў мясцовага паходжання. Назначэнне мітрапалітаў-чужаземцаў без адабрэння княжацкай улады было знявагай для апошняй, служыла зручнай падставай для ўмяшання грэчаскіх імператараў у справы славянскіх дзяржаў. Патрыятычнасць і шчырае імкненне вучонага манаха садзейнічаць развіццю мясцовых традыцый у жыцці ўсходняга славянства выклікала прыхільнасць да яго мясцовай улады. Невыпадкова знаёмы з яго прамовамі князь Ізяслаў Мсціславіч, які заняў у 1146 велікакняжацкі прастол, паступіў, як яго продак Яраслаў Мудры. У 1147 ён склікаў у Кіеве епіскапскі сабор і прапанаваў удзельнікам выбраць першасвяшчэнніка для Кіеўскай Русі без адабрэння канстанцінопальскага патрыярха. Пры гэтым Ізяслаў Мсціславіч назваў Клімента Смаляціча самым дастойным кандыдатам. Так “кніжнік і філосаф” стаў другім на Русі (пасля Іларыёна Кіеўскага) мітрапалітам славянскага паходжання. Узвядзенне яго на Кіеўскую кафедру праходзіла не гладка. Праціўнікі царкоўнай самастойнасці напачатку адмовіліся прызнаць яго мітрапалітам без волі на тое патрыярха. Зламаць супраціўленне прагрэчаскі настроеных іерархаў дапамаглі настойлівасць Ізяслава і рашучая падтрымка чарнігаўскага епіскапа Ануфрыя. Становішча новага мітрапаліта было нялёгкім. Яго дзейнасць ухваляў толькі князь Ізяслаў Мсціславіч. Пасля смерці Ізяслава (1154), калі велікакняжацкі прастол заняў былы смаленскі князь Расціслаў Мсціславіч, Клімент Смаляціч у яго асобе таксама атрымаў саюзніка, гатовага змагацца за самастойнасць рускай царквы. Аднак і на гэты раз частка епіскапаў на чале з Ніфантам Ноўгарадскім не падтрымала мітрапаліта Клімента. Ніфант ад свайго імя і ад імя іншых епіскапаў заявіў: “Мы не станем табе кланяцца, не будзем служыць з табой, таму, што ты не ўзяў благаславення ў святой Сафіі і ад патрыярха”.
Узнікла рэальная пагроза ўнутрыцаркоўнага расколу. Разумеючы, да якіх вынікаў можа прывесці гэты канфлікт ва ўмовах раздробленасці Русі, князь Расціслаў заклікаў абедзве партыі да стрыманасці і разважлівасці. “Нельга, – казаў ён, – каб безупыннае крывавае саперніцтва ўдзельных князёў за валоданне Кіевам узмацніла барацьбу за права той ці іншай княжацкай кааліцыі ўзводзіць у мітрапаліты свайго чалавека, абцяжарыла разладамі на рэлігійнай глебе жыццё грамадства, якое і без таго вельмі пакутуе ад палітычных усобіц”. Аднак угаворы і заклікі Расціслава не былі пачуты.
У сакавіку 1155 кіеўскі пасад заняў правізантыйскі настроены суздальскі князь Юрый Даўгарукі, які саслаў мітрапаліта Клімента ва Ўладзімір Валынскі, а мітрапаліцкую кафедру аддаў назначэнцу патрыярха Канстанціну. Аднак праз 3 гады новы кіеўскі князь Мсціслаў Ізяславіч аднавіў Клімента Смаляціча на гэтай пасадзе. Барацьба за мітрапаліцкае месца выклікала царкоўную смуту. Грэчаскі стаўленік імкнуўся аддаліць ад царкоўных спраў прыхільнікаў Клімента, у сваю чаргу Клімент не мілаваў тых, хто быў на баку яго праціўніка. Каб спыніць разлад, князі Расціслаў і Мсціслаў адхілілі ад спраў абодвух мітрапалітаў і прызначылі ў жніўні 1161 на мітрапаліцкае месца Феадора, які праз некалькі месяцаў памёр. Расціслаў зноў прапанаваў кандыдатуру Клімента Смаляціча. Каб надаць справе законны выгляд, ён паслаў прасіць благаславення для Клімента ў патрыярха. Але канстанцінопальскі патрыярх накіраваў у Кіеў мітрапалітам Іаана IV. Расціслаў, кіруючыся меркаваннямі царкоўнага міру, не хацеў ускладняць і без таго цяжкія палітычныя абставіны на Русі, неахвотна прыняў новага назначэнца, але наказаў перадаць у Канстанцінопаль: “На гэты раз, дзеля павагі і любові царскай, прыму, але калі надалей без нашага ведама і жадання патрыярх назначыць на Русь мітрапаліта, то не толькі не прымем яго, а пастановім за нязменнае правіла выбіраць і ставіць мітрапаліта епіскапам рускім па загаду вялікага князя”. У выніку дзяржаўнай мудрасці і дыпламатычнай гібкасці Расціслава барацьба вакол самага прынцыповага для царкоўнага жыцця пытання сціхла. Так скончылася гісторыя з узвядзеннем на мітрапаліцкі прастол Клімента Смаляціча, які звязаў сваё жыццё і дзейнасць з барацьбой за царкоўную незалежнасць ад Візантыі. Права прысылаць у Кіеў першасвяшчэнніка захавалася за патрыярхам. І ўсё ж ідэя рускай праваслаўнай аўтаноміі, якую так энергічна адстойваў вучоны манах са Смаленска, не памерла.
Да нас дайшоў толькі адзін твор Клімента Смаляціча (у тлумачэнні манаха Афанасія) – “Пасланне смаленскаму прэсвітэру Фаме”. У гэтым “Пасланні...”, разглядаючы тэарэтычныя пытанні, Клімент Смаляціч абвяргае высунутыя супраць яго абвінавачванні, прыводзіць аргументы ў абарону свайго права кіраваць царквой. Асноўныя разыходжанні, што служылі падставай для дыскусій паміж Кліментам і Фамой, – рознае разуменне таго, як і да якіх межаў можна інтэрпрэтаваць тэксты Свяшчэннага пісання, ці правамерна наогул яго пашыранае, сімвалічнае тлумачэнне. Паводле меркаванняў Клімента Смаляціча, важнае не толькі літаральнае, але і сімвалічнае разуменне біблейскіх тэкстаў, іх творчая інтэрпрэтацыя. Ён вымушаны быў абгрунтоўваць сваё права “даследаваць іншасказальна... усе гэтыя боскія адзнакі і цуды Госпада нашага Ісуса Хрыста”, свае доказы падмацоўваць аўтарытэтам айцоў царквы: “Калі святыя і боскія айцы нашы дабавілі нешта падобнае да Гасподніх слоў, каб растлумачыць і выкласці іх, то гэта вельмі карысна, добра і пахвальна”.
У развіцці чалавечай гісторыі Клімент Смаляціч вылучае тры паслядоўныя перыяды – “Запавет”, “Закон” і “Дар Божы”. Значэнне першых двух у тым, што яны рыхтуюць перамогу абсалютнай ісціне, якая адкрываецца ў хрысціянстве. Паводле яго слоў, “Хрыстос Бог наш, сонца праведнае, асвяціў нас боскімі зорамі і прасвяціў сваім хрышчэннем, і вось усе старое прайшло, і стала ўсё новае, і ўжо не месціцца ў законе чалавецтва, але пад боскай ласкаю свабодна ходзіць...” У гэтай сувязі Клімент Смаляціч падкрэслівае, што некаторыя язычнікі, якія жылі па-за законам і да закону, “вылучаліся набожнасцю, жывучы не па законе, але па веры”, таму ім лягчэй атрымаць дабрадзейства боскае, чым юдэям, якія не могуць “пайсці” далей закону Майсеевага, што заступае шлях да дабрадзейства. Для распрацоўкі і выкладання ўласных поглядаў Клімент Смаляціч шырока выкарыстоўвае працы Феадарыта Кірскага, Нікіты Гераклійскага, рацыяналістычныя метады для тлумачэння рэлігійных тэм. Апісваючы сваё ўяўленне пра сусвет, ён спасылаецца не толькі на хрысціянскіх, але і антычных аўтараў – Гамера, Платона, Арыстоцеля. Яго асноватворнае ўяўленне пра сусвет – гэта перакананне ў тым, што ўсё існае мае мэтазгодную будову, “усё ўладжваецца, падтрымліваецца і мае поспех сілай боскай, бо няма другой дапамогі, акрамя дапамогі боскай, і іншай сілы, акрамя сілы боскай”. Мысліцель характарызуе Бога як непазнавальную абсалютную істоту, якая, аднак, пазнаецца ў сваіх тварэннях. Чалавек, які адкрывае для сябе разумную пабудову свету, становіцца, такім чынам, на шлях пазнання Бога-творцы, знаходзіць вышэйшы сэнс свайго існавання. Боская арганізацыя быцця дае чалавеку магчымасць сваімі ўчынкамі далучацца да Бога ці, наадварот, аддаляцца ад яго. Бог, са свайго боку, гатовы садзейнічаць збліжэнню з чалавекам, ратаванню яго, калі той праяўляе імкненне да гэтага. У разважаннях пра Грыгора Багаслова, прарока Ёна, траіх отракаў, расказах пра фантастычных жывёл Клімент Смаляціч настойліва праводзіць думку пра тое, што “нішто не пагарджанае ў Госпада: усё бачыць яго бяссоннае вока, усё назіраецца, пры ўсім стаіць, даючы кожнаму выратаванне”. Валодаючы найвышэйшым дарам – свабоднай воляй – чалавек можа дзейнічаць, як яму хочацца.
Але дараваная яму свабода ўчынкаў – адначасова і напамін пра тое, што чалавеку, як вянцу тварэння, як асноўнаму цэнтру сусвету, створанаму па ўзоры і падабенстве боскаму, належыць імкнуцца да маральнага ўдасканалення, безагаворачна давяраць боскаму промыслу, “праслаўляць і дзякаваць” Творцу. Такім чынам, як і Іларыён Кіеўскі, Кірыла Тураўскi і іншыя мысліцелі эпохі Кіеўскай Русі, Клімент Смаляціч развіваў антрапацэнтрычныя ідэі, падкрэсліваў духоўна-маральную прыроду чалавека. Але гэтыя аспекты сярэдневяковага светапогляду ён фармуляваў больш выразна і тэарэтычна абгрунтавана, чым яго папярэднікі. Важнае месца ў светапоглядзе Клімента Смаляціча займае ідэя няхцівасці. Яго адмова ад усяго, уключаючы царкоўную маёмасць, у той час як многія манастыры, цэрквы, асобныя свяшчэннаслужыцелі з'яўляліся буйнымі ўласнікамі, была не зусім тыповая. Акцэнт на духоўным, вечным, асуджэнні скнарнасці характарызуе ўсё сярэдневяковае светасузіранне ўсходніх славян. Але ў ХІІ ст., бадай, толькі Клімент Смаляціч ясна і дакладна выказаў гэту думку. Яго заклік захаваць маральную чысціню думак і ўчынкаў, духоўнае памкненне да найвышэйшых каштоўнасцей быцця гучыць вельмі сучасна і надзённа: «І як мы атрымалі закон і благадаць Свяшэннага пісання ад агульнага Ўладыкі, Госпада нашага Ісуса Хрыста Збавіцеля і Кіраўніка нашых душ, і святых і боскіх яго апосталаў, па дары і благадаці і сіле Духа, будзем трымацца, любыя, за гэту будучую надзею, не адхіляючыся ні ўлева, ні ўправа, каб не зваліцца нам на самае дно пагібелі.
Але пайшоўшы следам за ісцінным і сумленным царкоўным свяціцелем, такім чынам дасягнем найвышэйшай светласці ў будучым царстве Госпада нашага Ісуса Хрыста...”
1.4 Аўрамій Смаленскі
Нарадзіўся Аўрамій у другой палове XII ст. у Смаленску ў сям'і заможных бацькоў, якія перад ім мелі 12 дачок і малілі Бога аб сыне. 3 дзяцінства ён рос набожным, наведваў царкву і меў магчымасць вучыцца па кнігах. Бацькі спадзяваліся, што іх адзіны сын возьме шлюб і будзе прадаўжальнікам заможнага роду, але той прагнуў іншага жыцця. Пасля смерці бацькоў, раздаўшы ўсю маёмасць манастырам, цэрквам ды бедным, ён хадзіў па горадзе, апрануты ў рыззё і маліў Бога указаць шлях уратавання. Аўрамій прыняў пострыг у манастыры Прасвятой Багародзіцы, што ў месцы Селішча за 5 вёрст ад Смаленска. Выконваючы ў ім розныя паслушэнствы, прападобны старанна займаўся перапісваннем ды збіраннем кніг, здабываючы сабе духоўнае багацце. Смаленскі князь Раман Расціслававіч заснаваў у горадзе вучылішча, у якім навучаліся не толькі па славянскіх, але і па грэчаскіх ды лацінскіх кнігах. Сам князь меў вялікі збор кніг, якімі карыстаўся Аўрамій. Больш за 30 год падвізаўся ён у абіцелі, калі ігумен пераканаў яго прыняць у 1198 годзе сан прасвітара. Кожны дзень ён служыў літургію і выконваў паслушэнства духаўніка браціі і міранаў. Хутка прападобны стаў шырока вядомым. Гэта выклікала зайздрасць сярод браціі і ігумена, і праз 5 год прападобны мусіў перайсці ў Крыжаўздзвіжанскі манастыр, што ў Смаленску. На ахвяраванні багамольцаў ён аздабляў саборны храм беднага манастыра іконамі, завесамі і свечкамі. Сам ён напісаў дзве іконы на самыя хвалюючыя для яго тэмы: а6 Страшным судзе і аб пакутах за грахі.
Святы быў строгі да сябе і да сваіх духоўных дзяцей. Ён нястомна прапаведваў у царкве, павучаў тых, хто прыходзіў да яго ў келлю, размаўляючы роўна з багатымі і беднымі. Гарадская знаць і духавенства патрабавалі ў епіскапа Ігнація учыніць суд над прападобным, вінавацячы яго ў пералюбе, а таксама ў пераманьванні духоўных дзяцей. Але яшчэ цяжэйшымі былі абвінавачванні ў ерасі і чытанні забароненых кніг. За гэта нават прапаноўвалі спаліць альбо ўтапіць падзвіжніка. Але на судзе князя і епіскапа прападобны адвёў усе ілжывыя абвінавачванні. І ўсё ж яму забаранілі служыць і перавялі ў манастыр Прасвятой Багародзіцы, дзе ён падвізаўся раней. Страшэнная засуха была пакараннем за неправедны суд. Калі епіскап Ігнацій папрасіў прабачэння ў прападобнага Аўрамія і дазволіў яму служыць ды прапаведваць, дождж напаіў Смаленскую зямлю. Свяціцель Ігнацій пабудаваў новы манастыр у гонар рызы Прасвятой Багародзіцы і даручыў у ім настаяцельства прп. Аўрамію, ды і сам, пакінуўшы па старасці епархію, пасяліўся ў гэтым манастыры. Шмат было людзей, якія жадалі служыць пад кіраўніцтвам прп. Аўрамія, але ён прымаў іх вельмі разборліва пасля адпаведных выпрабаванняў, таму ў манастыры было толькі 17 братоў. Прп. Аўрамій пасля смерці свяціцеля Ігнація, які быў яго духоўным сябрам, павучаў брацію памятаць пра смерць і маліцца ўдзень і ўночы аб тым, каб не быць асуджаным на Судзе Божым. Памёр Аўрамій Смаленскі каля 1224 года, пражыўшы ў манастве 50 год. Ужо напрыканцы XIII ст. яму была складзена служба.
Нягледзячы на тое, што Аўрамій Смаленскі не ўваходзіць у Сабор Беларускіх Святых, яго імя вельмі шануецца на Беларусі. Дзень памяці святога – 3 верасня (н.ст.).
Спіс выкарыстаных крыніц
1. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХІХ стагоддзяў. У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ – першая палова ХVIII стагоддзя.- Мн., 2006.
2. Арлоў, Ул. Таямніцы Полацкай гісторыі.- Мн., 1994.
3. Мельнікаў, А.А. Кірыл, епіскап Тураўскі: Жыццё, спадчына, светапогляд.- Мн., 1997.
4. Памяць: Гістарычна-дакументальная хроніка Полацка.- Мн., 2002.
5. Мельников, А.А. Путь непечален: Исторические свидетельства о святости Белой Руси.- Мн., 1992.
6. Арлоў, Ул. Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння Полацкая.- Мн., 1989.
7. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даведнік.- Мн: Беларуская Энцыклапедыя, 1995.