| Скачать .docx | Скачать .pdf |
Реферат: Літаратура другой паловы XVI ст
Літаратура другой паловы XVI ст
ЗМЕСТ
1. ЛІТАРАТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI СТ
1.1 Агульная характарыстыка літаратуры другой паловы XVI ст
1.2 Сымон Будны
1.3 Васіль Цяпінскі
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. ЛІТАРАТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI СТ
1.1 Агульная характарыстыка літаратуры другой паловы XVI ст
Другая чвэрць XVI ст. азнаменавалася распаўсюджаннем рэфармацыйных ідэй у шэрагу краін Заходняй Еўропы. Узнікшыя на аснове барацьбы сялянства і маладой буржуазіі супраць феадальнага ладу, яны неўзабаве выліліся ў сацыяльна-палітычны рух, які прынята называць Рэфармацыяй. Рэфармацыя з'явілася заканамерным вынікам пачатку распаду феадальнай сістэмы і зараджэння ў ёй новых, капіталістычных адносін. Яе ідэалагічная дактрына была па сутнасці першым актам арганізаванага выступлення буржуазіі супраць каталіцкай царквы, якая служыла апорай феадалізму і з'яўлялася яго неад'емнай часткай. У сілу гэтага Рэфармацыя з пачатку свайго ўзнікнення прымала форму рэлігійнай барацьбы, характар праяўлення якой у розных краінах Еўропы быў розны. Усё залежала ад ступені сталасці сацыяльных супярэчнасцей у кожнай канкрэтна ўзятай краіне і ідэйна-палітычнай згуртаванасці грамадскіх сіл, якія выступалі пад сцягам Рэфармацыі. Не апошнюю ролю пры гэтым адыгрывала і тое, наколькі шырока ў ёй прымалі ўдзел розныя слаі апазіцыі, і ў першую чаргу народныя масы, якія неслі на сваіх плячах увесь цяжар феадальнага прыгнечання.
Галоўнай сваёй задачай ідэолагі Рэфармацыі ставілі секулярызацыю (абміршчэнне) царкоўнага і манастырскага землеўладання, якое не абкладалася ніякімі падаткамі і давала духавенству вялікія даходы. Каталіцкая царква, абагаціўшыся за многія стагоддзі свайго існавання, стала адным з самых буйных феадалаў і ўяўляла сабой своеасаблівую дзяржаву ў дзяржаве. Духавенства эксплуатавала сялян і рамеснікаў, трымала ў сваіх руках адукацыю, стрымлівала развіццё свецкіх навук, рэгламентавала духоўнае жыццё чалавека, праследавала ўсякую свабодамыснасць. Разам з тым царква вымагала немалыя грошы ў народа — для сваіх шыкоўных і дарагіх культавых рытуалаў. З мэтай асабістай нажывы духавенства ўвяло ў практыку продаж індульгенцый, гэта значыць адпушчэнне грахоў за грошы. Усё гэта ўшчамляла матэрыяльныя і духоўныя інтарэсы свецкіх феадалаў. Вось чаму адным з асноўных патрабаванняў дзеячаў Рэфармацыі было стварэнне новай і да таго ж «таннай» нацыянальнай царквы.
Выступаючы супраць багацця царквы і яе магутнага ўплыву на грамадска-палітычнае жыццё, ідэолагі Рэфармацыі, аднак, не адмаўляліся ад самой рэлігіі. Яны выступалі за яе захаванне, але толькі ў крыху відазмененай форме, прыстасаванай да інтарэсаў той часткі грамадства, ад імя якой выступалі. I хоць гэтыя ідэолагі раннебуржуазнага грамадства ў значнай меры былі захоплены ідэямі Адраджэння, крытыкай сярэдневяковага светапогляду, тым не менш яны яшчэ заставаліся глыбока рэлігійнымі людзьмі, якія аб'яўлялі Свяшчэннае Пісанне Новага Запавету невычэрпнай крыніцай веры ў Бога кожнага чалавека. Адсюль іх імкненне перакладаць гэтую частку Бібліі на нацыянальныя мовы.
Пачаткам заходнееўрапейскай Рэфармацыі прынята лічыць публічнае выступленне Марціна Лютэра ў канцы 1517 г. супраць папскіх індульгенцый. У 95 тэзісах, якія сталі першым дакументам нямецкай Рэфармацыі, а потым у Вялікім і Малым катэхізісах ён выклаў сутнасць новай рэлігійнай дактрыны — лютэранства. Зыходнай перадумовай сваёй дактрыны, якая выражала інтарэсы бюргерска-буржуазнай плыні Рэфармацыі, Лютэр аб'явіў вучэнне Свяшчэннага Пісання Новага Запавету (Евангелля) адзінай і зусім дастатковай крыніцай веры ў Бога, тлумачыць якую кожны хрысціянін мог па сваім разуменні.
Значнай плынню ў Рэфарнацыі быў таксама кальвінізм, які ўзнік у Швейцарыі, калі Жан Кальвін у 1533 г. адрокся ад каталіцкай царквы і стварыў у Жэневе першую абшчыну паслядоўнікаў сваіх рэфармацыйных ідэй. Тэарэтычнае абгрунтаванне іх ён выклаў у апублікаваным у 1536 г. творы «Настаўленне ў хрысціянскай веры». Як сістэма поглядаў кальвінізм характарызаваўся строгай рэгламентацыяй грамадскага і асабістага жыцця, апраўданнем існавання класа выбраных і прыгнечаных, буржуазнага накаплення і буржуазнай дзейнасці наогул. Сваім вастрыём кальвінізм быў накіраваны не толькі супраць каталіцызму, але і супраць радыкальнага крыла Рэфармацыі. Яго ідэі сацыяльнай роўнасці і ўзброенай барацьбы Кальвін супрацьпаставіў ідэю безумоўнага панавання божага прадвызначэння, якая стала яго галоўнай догмай. Кальвінізм на практыцы ажыццявіў прынцып стварэння простай і «таннай» царквы. З царкоўвага ўжытку ён ліквідаваў упрыгожанні, сімвалы і цырымоніі, богаслужэнне звёў да чытання Евангелля, а царкоўную пропаведзь — да сумеснага спявання псалмоў, адмяніў усе царкоўныя святы, акрамя нядзелі, а ўсе таінствы абмежаваў хрышчэннем і прычасцю. Пурытанская рэформа царквы, праведзеная Ж. Кальвінам, адпавядала патрабаванням маладой буржуазіі, што забяспечыла яго ідэям шырокую еўрапейскую папулярнасць.
Ідэі Рэфармацыі, і найперш кальвінізму, імклівае распаўсюджанне якіх у краінах Заходняй Еўропы пачалося ў 40-я гг. XVI ст., праніклі і на тэрыторыю Вялікага княства Літоўскага. Для засваення іх тут ужо былі перадумовы, якія ўзніклі ў выніку хуткага росту гарадоў і фарміравання ў іх трэцяга саслоўя, інтарэсы і правы якога парушаліся і ўшчамляліся свецкімі, а таксама духоўнымі феадаламі. У выніку гарады Вялікага княства Літоўскага станавіліся не толькі цэнтрамі культурнага жыцця народа і арэнай саслоўнай барацьбы, але і ачагамі ідэалагічных канцэпцый, што ўзнікалі ў асяроддзі трэцяга саслоўя і прагрэсіўнай часткі шляхты.
У рэалізацыі ідэй Рэфармацыі былі зацікаўлены таксама і буйныя свецкія феадалы, якія імкнуліся атрымаць з яе пэўныя матэрыяльныя і палітычныя выгады. Магнацкія сем'і Радзівілаў, Кішак, Сапегаў, Хадкевічаў, Гарнастаеў і прадстаўнікі іншых княжацкіх родаў сталі не толькі прыхільнікамі ідэй Рэфармацыі, але і кіраўнікамі іх практычнага ажыццяўлення. Закрываючы каталіцкія, а месцамі і праваслаўныя цэрквы на тэрыторыі сваіх уладанняў, яны пачалі ствараць шырокую сетку пратэстанцкіх абшчын. Так, ужо ў 50-х гг. абшчыны кальвінісцкага кірунку былі створаны ў Нясвіжы, Брэсце, Клецку. Крыху пазней явы ўзніклі ў Віцебску, Полацку, Мінску, Глыбокім, Гарадзеі, Заслаўі, Навагрудку, Оршы, Смаргоні, Шклове, Галоўчыне і іншых гарадах і мястэчках Беларусі.
Зразумела, што рэфармацыйныя ідэі не маглі не ўвасобіцца і ў тагачаснай літаратуры. У перыяд рэфармацыйнага руху, які ахапіў у сярэдзіне XVI ст. Вялікае княства Літоўскае, прыкметна ажывілася выданне рэлігійна-маральнай, царкоўна-дыдактычнай, вучэбнай і перакладной літаратуры. У гэтай шырокай плыні самай разнастайнай друкаванай прадукцыі ўзнікалі новыя віды і жанры спецыфічнай публіцыстыкі, абумоўленай характарам рэлігійнай барацьбы таго часу. Змяняўся характар літаратуры, якая стала выразніцай пэўных саслоўна-класавых інтарэсаў і тэндэнцый. Літаратура пашырала свой ідэйна-тэматычны дыяпазон і сферу эстэтычнага ўздзеяння. Яна пачала часцей звяртацца да фактаў рэчаіснасці і даваць ім ацэнку з пункту гледжання цвярозага розуму, прытрымліваючыся традыцый гуманізму эпохі Адраджэння. А гэта няўхільна вяло літаратуру да агульнанароднасці і дэмакратызацыі. Рацыяналістычны падыход да з'яў рэчаіснасці абумовіў узрастанне гуманістычных тэндэнцый у літаратуры. У некаторых творах таго часу адкрыта і смела ставіліся на парадак дня надзённыя пытанні сацыяльна-палітычнага і культурнага жыцця грамадства, рабіліся спробы крытычна асэнсаваць з'явы рэчаіснасці. Менавіта гэтымі фактарамі і былі абумоўлены ідэйныя пошукі літаратуры, якія вялі да пастаяннага сутыкнення ў ёй самых разнастайных, супярэчлівых пунктаў гледжання, часам узаемавыключальных. Ва ўмовах напружанай ідэалагічнай барацьбы за розумы і сэрцы людзей літаратура станавілася ўсё больш ваяўнічай і падкрэслена публіцыстычнай.
Нягледзячы на тое што Рэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім па шэрагу прычын не змагла даць такіх рэальна адчувальных палітычных вынікаў, як у краінах Заходняй Еўропы, яна ўсё ж вылучыла на арэну грамадскага жыцця значную плеяду выдатных дзеячаў літаратуры і культуры. Заўважым, што Рэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім не мела свайго чыста нацыянальнага характару. I гэта нядзіўна, паколькі прапаведнікамі яе ідэй тут выступалі прадстаўнікі розных краін і народаў. Адны з іх, напрыклад Пётр з Ганёндза (Гоняд), Павел з Візны, Якуб з Калінаўкі, Андрэй Волан, Лаўрэнцій Крышкоўскі, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і іншыя, былі мясцовымі дзеячамі. Другія прыбылі сюды з розных краін: Феадосій Касой — з Расіі, Марцін Чаховіц, Павел Гжэгаж і Ян Немаеўскі — з Польшчы, Ян Ліцыній Намыслоўскі — з Сілезіі, Георгій Бляндрата, Францыск Лісманіні, Фауст Соцын — з Італіі і г. д. Гэты стракаты нацыянальны склад прапаведнікаў ідэй Рэфармацыі ў пэўнай ступені накладваў адбітак на развіццё рэфармацыйнай публіцыстыкі Вялікага княства Літоўскага. Вострапалітычная па характары, яна не была чыста нацыянальнай і па форме, гэта значыць па мове, і ў гэтых адносінах несла пэўныя выдаткі, якія прывялі яе ўрэшце да звужэння той сацыяльнай базы, на якую Рэфармацыя магла б тут трывала абаперціся.
Найбольш яркімі прадстаўнікамі рэфармацыйнай думкі ў Беларусі сталі Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.
1.2 Сымон Будны
літаратура беларусь будны
Таленавіты пісьменнік, выдатны педагог, філосаф і багаслоў Сымон Будны належыць да ліку першарадных асоб нашай старажытнай культуры, дзеячаў еўрапейскага маштабу. Кнігі яго, выдадзеныя ў Нясвіжы і Лоску, набылі вядомасць літаральна ва ўсіх краінах Заходняй Бўропы. Гуманістычныя ідэі С. Буднага ў абарону свабоды чалавечага духу, ягоныя палымяныя заклікі да паўсюднага панавання ў грамадстве розуму і навукі знайшлі глыбокі водгук не толькі ў сэрцах суайчыннікаў, але і ў Германіі, Швейцарыі, Францыі, Англіі, Італіі, Маскоўскай Русі.
Першая дакументальная згадка пра С. Буднага — кароткі запіс у метрыцы Кракаўскага універсітэта за 19 кастрычніка 1544 г. Калі зыходзіць з таго, што юнаку ў час паступлення ва універсітэт было каля 14 год, — звычайны для пачаткоўцаў узрост — то, можна меркаваць, што ён нарадзіўся прыкладна ў 1530 г. або ў самым канцы 1520-х гг. у нейкай Будзе. Дзе знаходзілася тая Буда — загадка, бо вёсак з такой назвай на Беларусі, таксама як і ў Польшчы, безліч (у біябібліяграфічным слоўніку “Беларускія пісьменнікі”, дарэчы, указваецца вёска Буда каля Плоцка, што на тэрыторыі сучаснай Польшчы). На карысць жа яго беларускага паходжання паказваюць многія факты. Найперш, ён вельмі кепска ведаў Польшчу. Гэта і нядзіўна, бо дакладна вядома, што ўсё сваё свядомае жыццё Будны пражыў у Вялікім княстве Літоўскім і толькі зрэдку выязджаў у Польскае каралеўства для ўдзелу ў пратэстанцкіх сінодах. Аднак асабліва важна тое, што Будны напісаў свае першыя творы — «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» — на старабеларускай мове. Матчынай мовай асветніка, несумненна, была беларуская мова. Пра гэта красамоўна сведчыць і палымяны заклік Буднага да князёў Радзівілаў шанаваць яе ва ўсе часы, берагчы як неацэнны скарб. На жаль, дакладна невядома, дзе Будны атрымаў пачатковую адукацыю. Праўда, ёсць падставы гаварыць пра яго знаходжанне на Падляшшы, магчыма, у маёнтку Хадкевічаў, у Заблудаве, ці ў Супрасльскім манастыры. У 1558 г. С. Будны распачынае дзейнасць у Вільні: выкладае асновы тэалогіі ў Віленскім пратэстанцкім зборы, атрымліваючы за гэта, як сведчаць крыніцы, шчодрую па тым часе ўзнагароду. У сталіцы Вялікага княства Літоўскага ён не толькі знайшоў надзейны жыццёвы прытулак, але і атрымаў выдатную мажлівасць удасканаліць свой талент педагога, пісьменніка, філосафа і багаслова. У віленскі перыяд жыцця Будны, аднак, не прымаў актыўнага ўдзелу ў тых дыскусіях, што распачаліся ў асяроддзі пратэстантаў і ў выніку якіх адбылося рэзкае размежаванне адзінай дагэтуль рэфармацыйнай плыні на Беларусі, спачатку на два, а пасля і яшчэ на некалькі кірункаў. Мяркуючы па яго першых творах, ён схіляўся да кальвінскай дактрыны. Будны не спяшаўся ўслед за сваім патронам Мікалаем Радзівілам Чорным прымаць погляды антытрынітарыяў. Ён не хацеў браць на веру чужыя думкі, рызыкуючы, вядома, трапіць у няміласць да ўсемагутнага князя. Як бачна, ужо тады выявілася неардынарнасць натуры Буднага, імкненне самастойна адшукаць ісціну, дайсці самому да сутнасці з'явы. Ён, разам з тым, не кінуўся на злом галавы ў вір дыскусій, а бесперапынна назапашваў далей веды — грунтоўна аналізаваў біблейскія тэксты, скрупулёзна параўноўваў пазіцыі і погляды шматлікіх аўтарытэтных багасловаў, заходніх і ўсходніх айцоў царквы, нарэшце, прыводзіў у сістэму свае веды пра Сусвет, Бога і Чалавека і, такім чынам, набліжаўся да выпрацоўкі ўласнай тэалагічнай дактрыны. Каля 1560 г. С. Будны пераехаў з Вільні ў Клецк, дзе ў мясцовым кальвінскім зборы прадоўжыў справу, распачатую ў Вільні, адначасова рыхтуючы да друку свой першынец.
На пачатку лета 1562 г. з Нясвіжскай пратэстанцкай друкарні, што належала Мацвею Кавячынскаму, выйшла дыхтоўная, з густам аздобленая кніжка значных памераў, больш за пяцьсот старонак, пад тытулам «Катэхізіс, або Старадаўняя хрысціянская навука для простых людзей». Яна адразу прыцягнула ўвагу адукаваных людзей як у Вялікім княстве Літоўскім, так і далёка за яго межамі. Незаменная чытанка для дарослых і выдатны падручнік для дзетак, «Катэхізіс» з'яўляўся ў той жа час неардынарным філасофска-багаслоўскім творам, адметным паводле свайго зместу і глыбіні выказаных думак. Ён выклікаў шырокую літаратурную палеміку, якая стала прыкметнай з'явай усяго еўрапейскага рэфармацыйнага руху. Свой зварот да друкаванага слова асветнік растлумачыў нясцерпным жаданнем спыніць распаўсюджанне «хлуслівых вучэнняў», «злых рэчаў, якія перамаглі ў Хрыстовай Царкве». Яго «Катэхізіс» 1562 г. прывабліваў чытачоў як зместам, так і манерай выкладання матэрыялу, выключнай логікай разважанняў і пераканаўчасцю доказаў.
Літаральна праз тры месяцы пасля з'яўлення «Катэхізіса», 11 кастрычніка 1562 г. з Нясвіжскай друкарні выйшаў новы твор С. Буднага на старабеларускай мове — «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам».
Жывучы ў Клецку, С. Будны каля 1562—1563 гг. пачаў наладжваць непасрэдныя кантакты з дзеячамі заходнееўрапейскай Рэфармацыі. Публічная дыскусія пачатку 60-х гг. XVI ст. паміж клецкімі, нясвіжскімі, віленскімі і малапалянскімі пратэстантамі, прысвечаная досыць складанаму тэалагічнаму пытанню пра зыходжанне Святога Духа, падштурхнула Буднага да напісання твора «Аб зыходжанні Святога Духа». Беларускі тэолаг, жадаючы пачуць меркаванні знаных еўрапейскіх тэарэтыкаў Рэфармацыі, паслаў падрыхтаваны на лаціне багаслоўскі трактат у Цюрых, Генрыху Булінгеру.
На працягу далейшых трыццаці гадоў, аж да самай смерці (1593), С. Будны шмат працуе на тэолага-каментатарскай ніве (піша і выдае кнігі, займаецца навуковым перакладам, удзельнічае ў пасяджэннях пратэстанцкіх сінодаў, выступаючы з дакладамі, перапісваецца з еўрапейскімі пратэстантамі, напрыклад, з англічанінам Дж. Фоксам, і г. д.). З найбольш значных прац яго гэтага часу неабходна назваць такія, як польскамоўны «Катэхізіс» (Нясвіж, 1563—1564), «Аб зачацці Сына Божага» (1569), «Аб асноўных догматах веры» (1570), пераклад Новага Запавету і апокрыфаў (канец 1570-х гг.; дарэчы, да перакладу Новага Запавету С. Будны звяртаўся і пазней, незадаволены першапачатковымі сваімі спробамі; можна нават сцвярджаць, што ён, так бы мовіць, шліфаваў сваю ранейшую працу), «Аб дзвюх прыродах Хрыста» (Лоск, 1574), пераклад на польскую мову твора Эрнеста Варамунда Фрыза «Аб фурыях альбо французскім шаленстве» (Лоск, 1576), «Аб асноўных артыкулах хрысціянскай веры» (Лоск, 1576), «Абвяржэнне Чаховіца, які лічыць, што хрысціяніну нельга займаць дзяржаўную пасаду» (канец 1570-х), «Аб свецкай уладзе» (1583, Лоск). За апошні твор С. Будны быў выключаны з арыянскай абшчыны як ерэтык, асуджаны пратэстантамі на Луцкавіцкім сінодзе 1582 г., адлучаны ад царквы і пазбаўлены духоўнага сану. Гэтыя падзеі пазбавілі С. Буднага душэўнай раўнавагі, назаўсёды выбілі яго са звыклай жыццёвай каляіны. Каля 1583 г. ён пакідае Лоск і, напэўна, накіроўваецца ў Іўе, дзе дзейнічала арыянская акадэмія. Асветнік, мусіць, зноў паспрабаваў знайсці сябе на педагагічнай ніве. У канцы 1580-х С. Будны разам з Ф. Даманоўскім удзельнічаў у вядомым дыспуце з полацкімі езуітамі.
Жыццёвы шлях славутага асветніка, чалавека універсальных ведаў, унікальнага філосафа і прапаведніка, таленавітага пісьменніка і перакладчыка завяршыўся 13 студзеня 1593 г. у Вішневе (сённяшні Валожынскі раён Мінскай вобласці) у доме шляхціца-пратэстанта Лявона Моклака.
Арыгінальнасць С. Буднага як мысліцеля выявілася ў выпрацаванай ім этычнай дактрыне, якая стала унікальнай з'явай ва ўсёй славянскай і еўрапейскай культуры. Зыходны момант этыкі Буднага — адрозненне найвышэйшых маральных законаў, дадзеных Богам у 10 запаведзях Майсея, а затым паўтораных Ісусам Хрыстом, ад законаў, устаноўленых самімі людзьмі. Божыя законы, сцвярджаў гуманіст, у параўнанні з чалавечымі, найбольш дасканалыя, бо прадугледжваюць пакаранне не толькі за злачынныя справы, але й за благія намеры. У «Катэхізісе» 1562 г. ён падрабязна вытлумачыў сэнс кожнай запаведзі і паказаў, што тых, хто не выконвае іх, чакае жорсткае пакаранне.
Як сапраўдны гуманіст С. Будны крытыкаваў пралюбадзействы, блюзнерскія ўчынкі, заклікаў да пашаны бацькоў і старэйшых, выкрываў несправядлівыя войны.
С. Будны заняў адметную пазіцыю падчас дыскусій, што адбываліся ў 70—80-х гг. XVI ст. вакол найважнейшых палітыка-прававых праблем: аптымальнай арганізацыі жыцця грамадства, функцыяніравання дзяржавы і ўрадавых структур, узаемадачыненняў розных станаў, адносін да прыватнай уласнасці.
Імкнучыся дасягнуць сацыяльнай справядлівасці і грамадскай гармоніі, С. Будны выказаў шэраг арыгінальных ідэй і прапаноў, накіраваных на ўрэгуляванне ўзаемадачыненняў паміж беднымі і багатымі. Ён найперш адкінуў вучэнне камуністаў XVI ст. — Якуба з Калінаўкі, Пётры Гоняда, Марціна Чаховіца і інш., якія заклікалі да зліквідавання прыватнай уласнасці і патрабавалі ўсеагульнай роўнасці. Пазнаёміўшыся з асноўнымі тэзісамі іхняга вучэння, беларускі аналітык заявіў пра яго гістарычную неперспектыўнасць і прапанаваў уласную мадэль развідця грамадства, а таксама аптымальны механізм яго рэгулявання, які прадугледжваў мірнае суіснаванне розных станаў. У «Катэхізісе» і «Апісанні Іўеўскага сінода 1568 г.» С. Будны даказваў не толькі непазбежнасць, але і неабходнасць сацыяльнай няроўнасці, сцвярджаючы, што ні Хрыстос, ні апосталы ніколі не патрабавалі знішчэння багатых і прыватнай уласнасці. Кожны чалавек, падкрэсліваў ён, можа мець маёмасць любых памераў, абы яна набывалася сумленным шляхам. С. Будны ў процівагу тэарэтыкам радыкальнага накірунку прапанаваў не зліквідаванне гаспадароў і падданых, а памяркоўны шлях удасканалення ўзаемадачыненняў між імі, вызначыў іх абавязкі і правы. Так, згодна з яго тэорыяй, гаспадары ні пры якіх абставінах не павінны біць сваіх падданых, пазбаўляць іх неабходных для жыцця рэчаў, патрабаваць больш падаткаў, чым прадугледжана законам. Яны мусяць адкрываць для падданых навучальныя ўстановы, будаваць бажніцы, справядліва судзіць, вучыць на свае сродкі і аберагаць ад паганскіх ды эпікурэйскіх уплываў. У сваю чаргу падданыя павінны маліцца за сваіх гаспадароў, дапамагаць ім ва ўсіх справах, ніколі не казаць і нават не думаць пра іх кепскага, шанаваць іх, заўсёды жадаць толькі дабра, без абурэння плаціць падаткі, выконваць усе распараджэнні і загады за выключэннем тых, што скіраваныя супраць Бога. Беларускі асветнік рэзка крытыкаваў тых падданых, якія, абурыўшыся сваім становішчам, паўставалі са зброяй у руках супраць гаспадароў.
С. Будны неаднаразова ўздымаў свой голас супраць грамадска-палітычнай дактрыны вялікакняскіх і польскіх анархістаў — Паўла з Візны, Яна Немаеўскага, Пётры Гоняда і іншых, што патрабавалі знішчэння дзяржавы і ўсіх урадавых структур — суда, войска, канцылярыі, цэнтральнай і мясцовай адміністрацыі. Беларускі гуманіст сфармуляваў 15 аргументаў у абарону ўрада і дзяржавы, бліскуча пацвердзіўшы думку, што кожны хрысціянін можа займаць свецкую пасаду і, сумленна выконваючы свае абавязкі, прыносіць велізарную карысць усяму грамадству. Погляд беларускага філосафа на ўрад падтрымалі многія дзяржаўныя дзеячы Беларусі і Польшчы, незалежна ад іх веравызнання.
Характэрная адзнака светапогляду беларускага асветніка — антрапацэнтрызм, уяўленне аб чалавеку як галоўнай каштоўнасці на зямлі, якому, нібыта, згодна з боскай воляй, павінна падпарадкоўвацца ўсё жывое і нежывое. Будны спавядаў ідэі крэяцыянізму — аднаактнага стварэння Госпадам Сусвету і першых людзей — Адама і Евы, якія, быццам бы, да саграшэння былі несмяротныя, праведныя, самаўладныя і ва ўсім падобныя да Бога. Наш асветнік падзядяў думку аб існаванні прыроджанага граху, лічачы, што ўжо немаўля — грэшнае, бо на яго пераходзіць грэх прабацькоў Адама і Евы.
С. Будны лічыў прыроду чалавека дваістай, сцвярджаючы, што чалавек складаецца з грэшнага, часова існуючага цела і вечнай, непадуладнай часу душы. Беларускі мысліцель, аднак, у адрозненне ад артадаксальных тэолагаў, адмаўляў актыўнае замагільнае жыццё душ, іх здольнасць умешвацца ў зямныя справы, уздзейнічаць на жывых людзей. Разам з тым Будны лічыў, што па смерці людзей душы не знікаюць бясследна, не раствараюцца ў касмічнай прасторы і не гінуць незваротна, яны толькі губляюць асобныя рысы, якія ім былі ўласцівыя пры жыцці чалавека. Душы, паводле яго вучэння, пакінуўшы цела, накіроўваюцца ў пэўнае месца — «інфернус», пра якое людзям не дадзена нічога ведаць, і там яны знаходзяцца ў нязменным спакоі, як быццам бы спяць. Час іх абуджэння наступіць, калі Сын Божы ў другі раз прыйдзе на зямлю, каб судзіць жывых і мёртвых за нежаданне людзей выправіцца ды жыць у адпаведнасці з божымі законамі. С. Будны заклікаў, каб кожны чалавек, жывучы з божым страхам у душы, заўжды памятаў пра надыход суднага дня, усе свае ўчынкі ўзгадняў з Хрыстовымі запаведзямі, ні пры якіх акалічнасцях не апускаў рукі, не губляў надзеі на выратаванне, не бавіў час ў адчаі й роспачы, а вызнаваў сапраўдную веру, чыніў добрыя справы, што і з'яўляецца галоўнай умоваю набыцця нябеснага царства і вечнага жыцця. Думка пра непазбежнае пакаранне чалавека за зямныя грахі займала ў вучэнні беларускага мысліцеля дамінуючае месца.
На працягу жыцця С. Будны шмат разоў звяртаўся да хрысталагічнай праблематыкі. Як і большасць тагачасных тэолагаў, ён лічыў, што Ісус Хрыстос з'явіўся на свет з божае волі, каб выратаваць чалавечы род, які затануў у грахах. Аднак беларускі мысліцель цалкам не пагаджаўся з разважаннямі так званых «спрадвечнікаў», якія даводзілі, нібыта Ісус Хрыстос існаваў ужо да стварэння свету і побач з Айцом ствараў усё жывое і нежывое.
Новае прачытанне С. Будным Бібліі і пераасэнсаванне яе зместу стварылі перадумовы для перагляду ім традыцыйных поглядаў на Хрыстову Царкву. Услед за еўрапейскімі рэфарматарамі ён выступіў з крытыкай царкоўнай іерархіі, абсалютызаванай і абогатворанай улады папы рымскага. Адстойваючы гуманістычныя ідэі свабоды духа, індывідуальнай вартасці чалавека, унікальнасці кожвае асобы, С. Будны сцвярджаў, што ўсякі вернік можа размаўляць з Богам без пасрэднікаў.
Беларускі лідэр пратэстанцкага руху не меў асаблівых сімпатый да манастырскага жыцця, пустэльніцтва і скітніцтва. Крайнія формы аскетызму, як і прага непамерных багаццяў, супярэчыла, паводле яго слоў, сутнасці сапраўднай Хрыстовай Царквы. Але ў адрозненне ад радыкальных пратэстанцкіх ідэолагаў, С. Будны бараніў правы хрысціянскіх збораў на прыватную ўласнасць, маёнткі і землі.
Асабліва палымяна С. Будны выступаў у абарону свабоды думкі і слова. Ён абураўся жорсткасцю і бесцырымоннасцю цэнзуры, што мела месца ў каталіцкім касцёле і паступова ўводзілася ў пратэстанцкім зборы. Усялякае прыцясненне духа, прыніжэнне і падаўленне асобы наш гуманіст прыраўноўваў да найвялікшага зла.
Для творчасці С. Буднага, асабліва пачатковага перыяду, уласцівы непрыхаваны дыдактызм і маралізаванне — рысы, характэрныя для ўсёй старажытнай літаратуры Беларусі. Зварот да формы катэхізіса — кароткіх пытанняў і адказаў несумненна сведчыць пра асветніцкія памкненні аўтара. Будны, як правіла, звяртаўся да чытача з прамымі сентэнцыямі, проста і зразумела адказваў на шматлікія пытанні, што хвалявалі сучаснікаў. Вось як, да прыкладу, пачынаўся «Катэхізіс»:
«Пытанье: Што есь ты?
Отказ: Человек есть сотворенье Божие розумное, Богом по образу его сотворенное.
Пытанье: Чого для Господь Бог тебе сотворил?
Отказ: Не для того абы без мене быти не мог, але абых его познал, любил, ему самому служил, а потом с ним на веки жил.
Творы С. Буднага, напісаныя ў сталым узросце, зазвычай палемічныя паводле свайго зместу. Літаральна кожная праблема, трапіўшы на пяро асветніка, набывала публіцыстычнае гучанне. Аўтар увесь час палымяна спрачаецца, пераконвае, абвяргае, прыводзіць у абарону сваёй пазіцыі розныя рацыяналістычныя і схаластычныя аргументы. Каб схіліць чытача на свой бок, ён нярэдка звяртаецца да сцверджанняў аўтарытэтных вучоных, пераказу біблейскіх сюжэтаў, гістарычных паралелей, суправаджаючы іх адпаведнымі каментарыямі. Розныя прыпавесці, асабліва біблейскія афарызмы, прымаўкі, падзеі палітычнай гісторыі таксама досыць часта скарыстоўваліся Будным у час літаратурнай палемікі.
С. Будны — сапраўдны майстра літаратурнага перакладу. Яго перакладчыцкі талент найбольш ярка выявіўся ў час працы над Свяшчэнным Пісаннем. Будны, як вядома, перакладаў Біблію на польскую мову, якая на той час, побач са старабеларускай, царкоўнаславянскай і лацінскай з'яўлялася адной з літаратурных моў Беларусі. Мяркуючы паводле ўласных выказванняў С. Буднага і шматлікіх спасылак у тэксце Новага Запавету 1574 г., перакладчык карыстаўся самымі разнастайнымі папярэднімі выданнямі і рукапісамі Свяшчэннага Пісання: лацінскімі, яўрэйскімі, грэчаскімі і рознымі славянскімі, а таксама шматлікімі творамі старажытных тэолагаў, якія хоць неяк закраналі ці цытавалі біблейскія тэксты. У час працы над Новым Запаветам ён апіраўся на ранейшыя пераклады, зробленыя выдатнымі еўрапейскімі вучонымі: Ларэнцам Валам, Эразмам Ратэрдамскім, Марцінам Лютэрам, Сабасцьянам Касталіёнам, Тэадорам Бэзам, Мікалаем Зэгерам. Са старажытных аўтараў Будны нязменна карыстаўся творамі Тэртуліяна, Эўсебія, Эпіфанія, Браніма. Беларускі перакладчык меў пад рукой Біблію Скарыны, пераклад Пятра Мсціслаўца і Івана Фёдарава, Брэсцкую Біблію 1563 г., пераклад Станіслава Мужыноўскага, Чэшскую і Харвацкую Бібліі ды шэраг іншых тэкстаў Свяшчэннага Пісання. Можна адназначна сцвярджаць: ніхто з тагачасных еўрапейскіх перакладчыкаў новазапаветных твораў не прарабляў папярэдне такой грандыёзнай тэксталагічнай працы, як С. Будны. Дзякуючы надзвычайным аналітычным здольнасцям беларускага асветніка, яго таленту, шырокай эрудыцыі, глыбокай дасведчанасці ў пытаннях экзэгетыкі і, галоўнае, дасканаламу веданню старажытных моў, навукова-крытычны ўзровень выдання Новага Запавету 1574 г. стаўся, бадай, самым высокім сярод усіх вядомых на той час у Еўропе.
С. Будны выявіў сябе як выдатны майстра паэтычнай «эпікграмы». Ствараючы панегірыкі на гербы беларускіх магнатаў, паэт вытрымліваў усе каноны эмблематычнай паэзіі, існуючыя ў заходнееўрапейскіх літаратурах. Дзякуючы менавіта С. Буднаму «эпікграмы» на гербы сталі неад'емнай рысай лацінамоўнай літаратуры Беларусі. Яго паэтычныя традыцыі, але ўжо на беларускай мове, пазней прадоўжылі паэты барока А. Рымша, Л. Мамоніч, М. Сматрыцкі, С. Собаль і інш.
У творах С. Буднага вельмі шырокі дыяпазон мастацка-выяўленчых і моўных сродкаў. Старабеларуская мова ў яго надзвычай дасканалая і апрацаваная. Для яе характэрна багацце сінанімічных радоў, трапныя азначэнні, вобразнасць. Будны знаходзіў адметныя метафары, цікавыя параўнанні. Так, напрыклад, няпросты шлях навучання, набыцця ведаў ён параўноўваў з працай пчалы. Будны актыўна звяртаўся да народна-паэтычных вобразаў (вужа, голуба, кубка, мутнай вады), творча выкарыстоўваў сюжэты іудзейскай, грэчаскай і рымскай міфалогіі.
1.3 Васіль Цяпінскі
Васіль Цяпінскі — сучаснік і аднадумец Сымона Буднага, адзін з тых нямногіх дзеячаў Рэфармацыі, хто глыбока разумеў згубнасць паланізацыі феадальных вярхоў Вялікага княства Літоўскага і бачыў у ёй смяротную пагрозу развіццю нацыянальнай культуры беларускага народа. Яго дзейнасць насіла ярка выражаны патрыятычны характар і па сутнасці з'явілася працягам тых культурна-асветніцкіх традыцый, якія былі закладзены Францыскам Скарынам яшчэ ў першай чвэрці XVI ст.
Біяграфічныя звесткі аб В. Цяпінскім даволі скупыя. Вядома, што Васіль Мікалаевіч Цяпінскі (Цяпінскі-Амельяновіч) нарадзіўся, верагодней за ўсё, на Полаччыне ў маёнтку Цяпіна (цяпер вёска Цяпіна Чашніцкага р-на Віцебскай вобл.) у сям'і гаспадарскага баярына Мікалая Іванавіча Амельяновіча і Матроны Мікалаевай Цяпінскай. Першыя ўпамінанні пра В. Цяпінскага адносяцца да 1560-х гг., калі разам з братамі Жданам і Іванам Войнамі ён называецца ў завяшчанні маці (1563) і ў дакументах судовага працэсу супраць Ю. Осцікавіча, які ў 1564 г. зрабіў напад на іх родавы маёнтак Свіраны. У 1565 г. В. Цяпінскі служыў у падканцлера Я. Валовіча, у 1567 г. з’яўляўся афіцэрам («таварышам») аршанскага старосты Ф. Кміты-Чарнабыльскага. На пачатку 1570-х гг., верагодна, жыў на Валыні. У 1578 г. В. Цяпінскі — падстароста аршанскі. У 1585 г. ён судзіўся з людзьмі кіеўскага мітрапаліта; магчыма, да гэтага пэўны час жыў у Кіеве.
З літаратурнай спадчыны С. Буднага вядома, што Цяпінскі быў адным з актыўных членаў папулярнай для другой паловы XVI ст. рэлігійнай плыні сацыніян. Узнікшы ў Рэчы Паспалітай у часы Рэфармацыі, гэтая плынь не прымала артадаксальнай рэлігійнай догмы аб траістасці Бога. Таму яе прадстаўнікоў называлі яшчэ і антытрынітарыямі. Сацыніяне адмаўлялі Святую Тройцу і лічылі Ісуса Хрыста звычайным чалавекам, таленавітым прапаведнікам новага веравызнання. Па сваіх рэлігійных перакананнях яны стаялі ў апазіцыі да артадаксальнага хрысціянскага веравызнання, а таму супраць іх змагалася і каталіцкае і праваслаўнае духавенства. Свае пропаведзі сацыніяне цесна звязвалі з сацыяльнымі і маральна-этычнымі пытаннямі грамадскага жыцця. Дзякуючы гэтаму іх вучэнне было даволі пашырана не толькі сярод вярхоў тагачаснага грамадства, але ў пэўнай меры і сярод нізоў. Прадстаўнікі найболын крайніх плыней рэлігійнага і сацыяльнага вучэння антытрынітарыяў узнімаліся нават да пропаведзі чалавечага брацтва, якое чымсьці нагадвала першабытную абшчыну. Яны сцвярджалі, напрыклад, што чалавек не мае права мець асабістай улады над другім чалавекам, адмаўлялі апарат дзяржаўнай улады, выступалі супраць царкоўнай іерархіі і манаства. Яны адмаўляліся ад удзелу ў вайне і адвяргалі зброю як сродак навязвання сваёй волі іншым.
Станоўчым у дзейнасці сацыніян было тое, што прапагандаваць сваё веравызнанне яны імкнуліся на жывой народнай мове праз школы, прытулкі і шпіталі. Клапоцячыся аб развіцці народнай асветы, сацыніяне ўсюды, дзе толькі ўзнікалі іх рэлігійныя абшчыны ці арганізацыі, адкрывалі школы, друкарні і тым самым садзейнічалі абуджэнню грамадскай і нацыянальнай самасвядомасці народа.
Будучы сацыніянінам, Цяпінскі, аднак, не падзяляў радыкальных палітычных поглядаў той часткі сваіх паплечнікаў, якую ўзначальваў М. Чаховіц. У вырашэнні сацыяльных пытанняў ён прытрымліваўся ўмераных поглядаў, адстойваў права валодання прыватнай уласнасцю, прызнаваў апарат дзяржаўнай улады, апраўдваў удзел у вайне, калі яна вялася ў інтарэсах абароны Айчыны. Менавіта на гэтай падставе Цяпінскі сышоўся з С. Будным і стаў адным з блізкіх яго аднадумцаў.
Сваю дзейнасць Цяпінскі прысвяціў справе асветы народа. Дзеля гэтага ён прыняўся за цяжкую, але высакародную працу перакладчыка і выдаўца Евангелля на беларускую мову, у чым бачыў магутны сродак развіцця нацыянальнай культуры. Тым самым ён прадоўжыў пачатае, але не завершанае Ф. Скарынам у свой час выданне Бібліі, састаўной часткай якой, як вядома, з'яўляюцца кананізаваныя царквой чатыры кнігі Евангелля: ад Мацвея, Марка, Лукі і Іаана.
Гэта карпатлівая праца, якая ўключала ў сябе пошукі неабходных і аўтарытэтных для царквы рукапісных тэкстаў Евангелля, пераклад іх на беларускую мову і выданне, была нялёгкай і да таго ж патрабавала вялікіх матэрыяльных сродкаў, якіх Цяпінскі не меў. Таму, нягледзячы на ўсе намаганні, ён не змог давесці пачатую справу да канца. Паводле яго сцверджання, ён пераклаў і надрукаваў поўнасцю ў сваёй «убогай друкарні» толькі Евангелле ад Мацвея, Марка і часткова ад Лукі. Калі і дзе было выдадзена гэта першае друкаванае Евангелле, невядома. У тым адзіным экземпляры, які захаваўся да нашых дзён і зберагаецца сёння ў аддзеле рукапісаў Нацыянальнай бібліятэкі Расіі ў Санкт-Пецярбургу, такіх дадзеных няма. Аднак відавочнае падабенства шрыфтоў гэтага Евангелля і «Катэхізіса» С. Буднага (1562) дазваляе сцвярджаць, што друкавалася яно ўжо пасля таго, як спынілася выданне кніг кірылаўскім шрыфтам у Нясвіжскай друкарні Радзівіла. Значыць, яно было надрукавана не раней, чым у 70-х гг. XVI ст.
В. Цяпінскаму была добра вядома адмоўная рэакцыя артадаксальнага духавенства на кнігі Бібліі Скарыны. Пэўна, не жадаючы быць абвінавачаным у ерэтычных адступленнях ад літары і духу самога кананічнага тэксту, ён палічыў неабходным пры выданні Евангелля змяшчаць у кнізе паралельна з перакладам і тэкст царкоўна-славянскай крыніцы. Хоць такая практыка выдання ў значнай ступені ўскладняла работу недасведчанага ў друкарскай справе Цяпінскага, яна ў той жа час давала магчымасць праверыць якасць і майстэрства яго перакладу. I ў гэтых адносінах выданне Цяпінскага з'яўляецца унікальным для таго часу, які характарызаваўся, з аднаго боку, глыбокім крызісам праваслаўнай царквы і заняпадам царкоўнай асветы, а з другога — імкненнем асобных рэфарматараў абудзіць грамадскую самасвядомасць і нацыянальныя пачуцці беларускага і ўкраінскага народаў, каб адстаяць права на самастойнае культурнае развіццё.
Да выдадзенага Евангелля В. Цяпінскі напісаў страсную публіцыстычную прадмову, але па невядомых прычынах не апублікаваў яе. У гэтай прадмове ён выклаў свае грамадска-палітычныя погляды па шэрагу пытанняў, якія хвалявалі яго, і паказаў сябе не столькі як рэлігійна-царкоўны прапаведнік, што імкнецца далучыць чытача да пратэстанцкага веравызнання, колькі як непрымірымы барацьбіт, заклапочаны лёсам нацыянальнай культуры. У беларускай літаратуры таго часу не было іншага такога рашучага выступлення ў абарону роднай мовы і нацыянальнай культуры.
З невялікай паводле аб'ёму, але яркай і пафаснай прадмовы паўстае жывы вобраз аўтара, гарачага патрыёта. Цяпінскі лічыў, што жывую беларускую мову неабходна актыўна выкарыстоўваць як у школах, так і пры перакладзе кніг Свяшчэннага Пісання. У гэтым шырокім ужыванні народнай мовы ён бачыў адзіны шлях плённага развіцця нацыянальнай культуры і магутны сродак духоўнага адраджэння беларускага народа. В. Цяпінскі імкнуўся ўздзейнічаць на патрыятычныя пачуцці феадалаў, абавязкам якіх лічыў клопат аб духоўным развіцці грамадства. Ён заклікаў іх адкрываць нацыянальныя школы, развіваць асвету і кнігадрукаванне на роднай мове і не цурацца традыцый, закладзеных продкамі. З болем у сэрцы і з абурэннем пісаў ён аб знявазе роднай мовы з боку значнай часткі беларускага духавенства і свецкіх паноў, у выніку чаго даводзілася «не без встыду своего» адпраўляць дзяцей вучыцца ў польскія школы. У абыякавасці паноў да надзённых духоўных патрэб краіны, у іх празе да нажывы і ў рэнегацтве Цяпінскі не без падстаў бачыў адну з галоўных небяспек, што пагражалі захаванню нацыянальнай самабытнасці беларусаў. Ён быў перакананы, што толькі шляхам асветы і адукацыі на роднай мове можна пазбегнуць небяспекі, якую несла беларускаму народу асімілятарская палітыка польскіх феадалаў. Таму Цяпінскі так настойліва і паслядоўна змагаўся за палітычнае і нацыянальнае адзінства беларускага народа, заклікаў да згуртавання яго грамадскіх сіл і ставіў інтарэсы радзімы вышэй за ўсё. Дзеля палітычнай кансалідацыі нацыянальных сіл ён праяўляў выключную верацярпімасць. Разам з тым Цяпінскі быў рэлігійным чалавекам і лічыў Евангелле самай неабходнай кнігай у развіцці нацыянальнай культуры.
Сацыяльны ідэал пісьменніка-публіцыста аказаўся расплыўчатым і абстрактным. Яго адносіны да простага народа, які ў большасці сваёй прытрымліваўся праваслаўнага веравызнання, набывалі дваісты характар. Цяпінскі захапляўся талентам і прыродным розумам сваіх суайчыннікаў, клапаціўся аб іх культурных патрэбах, але не падзяляў іх рэлігійных поглядаў. Аднак у тых складаных умовах В. Цяпінскі здолеў узняцца да разумення таго, што ў пытаннях абароны інтарэсаў радзімы, кансалідацыі яе грамадска-палітычных сіл і развіцця нацыянальнай культуры рэлігійныя погляды як прыватная справа кожнага чалавека не павінны быць верашкодай. I ў гэтым яго гістарычная заслуга.
В. Цяпінскі быў выдатным прадаўжальнікам справы Скарывы. У сваёй перакладчыцкай і кнігавыдавецкай дзейнасці ён шмат пераняў ад першадрукара: пераймаў прыклад тэхнічнага афармлення кнігі, а таксама напісаў да свайго перакладу прадмову. Аднак Цяпінскі ў некаторых адносінах пайшоў далей за свайго вялікага папярэдніка. Так, ён больш шырока абгрунтаваў і развіў думку аб значэнні асветы на роднай мове, аб неабходнасці стварэння нацыянальных школ, закліканых абуджаць у народзе пачуццё нацыянальвай самасвядомасці. Ён смялей, чым Скарына, уводзіў у мову свайго перакладу элементы гутарак. Яго мова значна далей, чым у Скарыны, адышла ад мовы царкоўнага пісьменства.
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Анталогія даўняй беларускай літаратуры: XI — першая палова XVIII ст. / Уклад. С.Л. Гаранін, В.А. Чамярыцкі. Мн., 2003.
2. Гісторыя беларускай літаратуры ХІ—ХІХ стагоддзяў: У 2 т. Т. 1. Даўняя літаратура: ХІ — першая палова ХVІІІ стагоддзя. Мн., 2006.
3. Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры: У 2 т. Т. 1: З старажытных часоў да канца XVIII ст. Мн., 1968.
4. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. - Мн., 1984-1987.
5. Мысліцелі і асветнікі Беларусі (X—XIX стагоддзі): Энцыклапедычны даведнік - Мн., 1995.