Реферат: Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі

Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі

ЗМЕСТ

1. Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі 3

1.1 «Высокая літаратура». Літаратурная класіка. 3

1.2 Масавая літаратура. 5

1.3 Белетрыстыка. 7

1.4 Ваганні і змены ў складзе каштоўнасна-функцыянальных слаёў літаратуры. Фактары літаратурнага поспеху. 8

1.5 Элітарная і антыэлітарная канцэпцыі літаратуры і мастацтва. 10

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ.. 12

1. Тыпы літаратуры паводле мастацка-эстэтычных вартасцей твораў і іх функцыянальнай ролі ў чытацкай аўдыторыі

літаратура класіка белетрыстыка

Сваё мастацкае прызначэнне літаратурныя творы выконваюць па-рознаму, у большай ці меншай меры і ступені, а то і зусім ад яго ўхіляюцца. У гэтай сувязі аказваюцца надзённымі такія паняцці, як, з аднаго боку, высокая літаратура (строгая, сапраўды мастацкая), з другога — масавая («трывіяльная») літаратура («паралітаратура», «літаратурны ніз»), а таксама белетрыстыка. Дакладнасць і строгасць размежавання названых феноменаў у сучасным літаратуразнаўстве адсутнічае, паняцці літаратурнага «верху» і «нізу» параджаюць несупынныя рознатлумачэнні і спрэчкі.

1.1 «Высокая літаратура». Літаратурная класіка

Пад «высокай (альбо строгай) літаратурай» падразумяваецца тая частка мастацкага пісьменства, якая характарызуецца ўважлівымі адносінамі да яе з боку, як правіла, адукаваных і выхаваных чытачоў і, галоўнае, застаецца вернай свайму культурна-мастацкаму прызванню. «Нейкі «пік» гэтай літаратуры («высокай») складае класіка — тая частка мастацкай славеснасці, якая цікавая і аўтарытэтная для шэрагу пакаленняў і складае «залаты фонд літаратуры».

Слова «класічны» (ад лац. classicus — узорны) выкарыстоўваецца мастацтвазнаўцамі і літаратуразнаўцамі ў некалькіх значэннях: класікі як пісьменнікі антычнасці супрацьпастаўляюцца аўтарам Новага часу, а прадстаўнікі класіцызму (іх таксама імянуюць класікамі) — рамантыкам; у абодвух дадзеных выпадках за словам «класічны» стаіць уяўленне аб парадку, меры, гармоніі. У гэтым жа сэнсавым русле ляжыць і тэрмін «класічны стыль», які звязваецца з уяўленнем аб гарманічнай цэльнасці і разумеецца як свайго роду арыенцір для кожнай нацыянальнай літаратуры.

Класічнымі лічацца творы, якія вылучаюцца з агульнай літаратурнай масы сваёй значнасцю, маштабнасцю, узорнасцю. Яны ўяўляюць сабой «сукупнасць твораў першага раду. Гэта, так сказаць, верх верху літаратуры. Яна, як правіла, угадваецца толькі звонку, з боку, з іншай, наступнай эпохі. Класічная літаратура (і ў гэтым яе сутнасць) актыўна ўключана ў міжэпахальныя (трансгістарычныя) дыялагічныя адносіны».

Нельга паспешна ўзводзіць пісьменніка-сучасніка ў высокі ранг класіка. Дадзеную неабходнасць выявіць час. Аўтар, прызнаны сучаснікамі, — гэта толькі «кандыдат» у класікі. Куміры свайго часу — яшчэ не класікі. Гісторыя і замежнай, і нашай суседняй, рускай літаратуры, і, вядома, беларускай, ведае шмат прыкладаў, калі аўтары сваімі сучаснікамі (у асноўным крытыкамі, а таксама «чыноўнікамі ад літаратуры») уздымаліся на неадпаведную і не «ўзятую» па-сапраўднаму імі вышыню, а затым бляклі, драбнелі, а з цягам часу і зусім знікалі з літаратурнага гарызонту. Пытанне, хто адпавядае стану і рэпутацыі класіка, вырашаюць, як правіла, не сучаснікі пісьменнікаў, а іх нашчадкі, прадстаўнікі наступных пакаленняў.

Насуперак шырока распаўсюджанаму меркаванню мастацкая класіка не з’яўляецца нечым застыўшым і акасцянеўшым. Жыццё праслаўленых твораў напоўнена бясконцай дынамікай (пры ўсім тым, што высокія рэпутацыі пісьменнікаў захоўваюць сваю стабільнасць). «Кожная эпоха, — пісаў М. Бахцін, — па-свойму пераакцэнтоўвае творы бліжэйшага мінулага. Гістарычнае жыццё класічных твораў ёсць, па сутнасці, несупынны працэс іх сацыяльна-ідэалагічнай пераакцэнтуацыі». Бытаванне класічных літаратурных твораў у вялікім гістарычным часе суаднесена, як правіла, з іх узбагачэннем: сэнсава-змястоўная напоўненасць дадзеных твораў расце, даўсведамляецца, раскрываючыся ўсё новымі і новымі гранямі. Пры гэтым праслаўленыя творы мінулага ў кожны асобны гістарычны момант успрымаюцца па-рознаму, выклікаючы нярэдка сур’ёзныя рознагалоссі і спрэчкі.

«Быццё літаратуры ў вялікім гістарычным часе адзначана не толькі ўзбагачэннем твораў у свядомасці чытачоў, але і сур’ёзнымі «сэнсастратамі». Для бытавання класікі неблагапрыемныя, з аднаго боку, авангардысцкае нядбайства культурнай спадчынай і адвольная, скажаючая мадэрнізацыя праслаўленых тварэнняў — іх прамалінейнае асучасненне <...>; з другога боку — змярцвляючая кананізацыя, аказёньванне, дагматычная схематызацыя аўтарытэтных твораў як увасабленняў канчатковых і абсалютных ісцін (тое, што называюць культурным класіцызмам)». Нормай адносін да класікі з’яўляецца неімператыўнае, свабоднае прызнанне яе аўтарытэта, якое, у сваю чаргу, не выключае нязгоды, крытычных адносін, спрэчак.

На думку В. Халізева, «далёка не бясспрэчнай з’яўляецца нярэдка ўжывальная то ў дачыненні да Шэкспіра, то да Пушкіна, то да Талстога формула «наш сучаснік», якае аддае залішняй фамільярнасцю. Прызванне класікі ў тым, каб, знаходзячыся па-за сучаснасцю чытачоў, дапамагаць ім зразумець саміх сябе ў шырокай перспектыве культурнага жыцця — як людзей, што жывуць у вялікім гістарычным часе».

Даволі часта класіку характарызуюць як кананізаваную літаратуру, іранічна пры гэтым адзываючыся аб некаторых яе прадстаўніках, што складаюць своеасаблівы рад «літаратурных святых». Разам з тым кананізацыя класікі, якая выражаецца ў садзейнічанні публікацыям лепшых твораў, ва ўстаноўцы вялікім пісьменнікам і паэтам помнікаў, уключэнні іх твораў у вучэбныя праграмы, у іх настойлівай папулярызацыі наогул, мае безумоўнае пазітыўнае значэнне для мастацкай культуры.

Разам з тым паміж сапраўднай класічнай літаратурай і літаратурай, якая санкцыянуецца нейкімі аўтарытэтамі (дзяржавай, мастацкай элітай) існуе сур’ёзная розніца. Афіцыйныя ўлады (асабліва пры таталітарных рэжымах) нярэдка абсалютызуюць значнасць пэўнай часткі літаратуры (як мінулай, так і сучаснай) і навязваюць свой пункт гледжання чытачам, часам даволі агрэсіўна. Так, дадзены момант несумненна маў месца ў СССР у 1930–1950-я гг.

«Аднак рэпутацыя пісьменніка-класіка (калі ён сапраўды класік) не столькі ствараецца чыімісьці рашэннямі (і адпаведнай літаратурнай палітыкай), колькі ўзнікае стыхійна, фарміруецца інтарэсамі і меркаваннямі чытацкай публікі на працягу доўгага часу, яе свабодным мастацкім самавызначэннем. «Хто складае спісы класікаў?» — гэтае пытанне, якое часам ставяць і абмяркоўваюць мастацтвазнаўцы і літаратуразнаўцы, на наш погляд, не зусім карэктнае. Калі падобныя спісы і складаюцца якімі-небудзь аўтарытэтнымі асобамі і групамі, дык яны толькі фіксуюць агульную думку, якая ўжо склалася аб пісьменніках».

У складзе літаратурнай класікі размяжоўваюць аўтараў, якія набылі сусветную сталую значнасць (Гамер, Дантэ, Шэкспір, Гётэ, Дастаеўскі і інш.), і нацыянальных класікаў — пісьменнікаў, што маюць найбольшую папулярнасць у літаратурах асобных народаў (у Расіі, напрыклад, гэта плеяда пісьменнікаў, пачынаючы з Крылова і Грыбаедава, у цэнтры якой — Пушкін; беларуская нацыянальная класіка пачынаецца, на нашую думку, з Ф. Багушэвіча, а цэнтральнымі фігурамі ў ёй, безумоўна, з’яўляюцца Купала з Коласам). Такім чынам, нацыянальная класіка ўваходзіць у сусветную толькі часткова.

1.2 Масавая літаратура

Словазлучэнне «масавая літаратура» мае розныя значэнні. У шырокім сэнсе гэта ўсё тое ў літаратуры, што не атрымала высокай ацэнкі мастацкі адукаванай публікі: альбо вызвала яе негатыўныя адносіны, альбо засталася ёю незаўважаным.

Аднак больш распаўсюджаным і ўплывовым з’яўляецца ўяўленне аб масавай літаратуры як аб літаратурным «нізе». Яно ўзыходзіць да класіцысцкі арыентаваных тэорый: да нарматыўных паэтык, якія рэзка супрацьпастаўлялі жанры высокія, сур’ёзныя, кананічныя і нізкія, смехавыя, некананічныя. «Масавая літаратура — гэта сукупнасць папулярных твораў, разлічаных на чытача, што не далучаны (альбо мала далучаны) да мастацкай культуры, які не валодае развітым густам, не жадае альбо няздольны самастойна думаць і па вартасці ацэньваць творы, які шукае ў друкаваным слове галоўным чынам забаву».

Масавая літаратура — словазлучэнне, якое менавіта ў такім выглядзе ўкаранілася ў айчыннай культуры, — у гэтым яго разуменні абазначаецца ў іншых культурах па-рознаму. Так, у англамоўнай літаратурна-крытычнай традыцыі масавая літаратура абазначаецца тэрмінам «папулярная (popular) літаратура». У нямецкай — аналагічную ролю адыгрывае словазлучэнне «трывіяльная літаратура». Французскія спецыялісты вызначаюць гэтую з’яву як паралітаратуру. Грэчаская прыстаўка para-, з дапамогай якой утвораны дадзены тэрмін, мае два значэнні. Яна можа абазначаць з’яву, падобную да іншай (напрыклад, у медыцыне паратыф — захворванне, якое напамінае тыф па сваіх знешніх прыкметах), альбо прадмет, які знаходзіцца побач з другім прадметам ці непадалёку. Паралітаратура — гэта падабенства літаратуры, якое паразітуе на ёй, дзецішча рынку, прадукт індустрыі духоўнага спажывання.

Паралітаратура абслугоўвае чытача, чые паняцці аб жыццёвых каштоўнасцях, аб добрым і дрэнным вычэрпваюцца прымітыўнымі стэрэатыпамі, імкнуцца да агульнапрызнаных стандартаў. У адпаведнасці з гэтым героі твораў паралітаратуры пазбаўлены, як правіла, індывідуальных рыс, псіхалогіі, нейкіх асаблівых прыкмет. А часам персанажы гэтых твораў наогул ператвораны ў фікцыю асобы, у нейкі «знак». Як піша В. Халізеў, «крайні схематызм паралітаратурных персанажаў адрознівае іх ад герояў высокай літаратуры і добрай белетрыстыкі».

Адсутнасць характараў у творах паралітаратуры кампенсуецца дынамічным дзеяннем, вялікай колькасцю неверагодных, амаль што казачных здарэнняў. Тым не менш аўтары стараюцца ўпэўніць чытача ў дакладнасці і верагоднасці таго, што адлюстроўваецца.

Як ужо адзначалася, паралітаратура, асабліва сучасная, з’яўляецца дзецішчам рынку і індустрыі духоўнага спажывання. Гэты момант накладвае велізарны адбітак на аўтарскі пачатак, які ў большасці творах практычна выпусташаны.

Масавая літаратура з яе клішыраванасцю і «безаўтарствам» вызывае да сябе негатыўныя адносіны ў большасці прадстаўнікоў мастацкі адукаваных слаёў грамадства, у тым ліку і саміх літаратараў. Разам з тым прадпрымаюцца спробы разглядаць яе як з’яву культуры, што валодае не толькі станоўчымі рысамі, але і стаіць вышэй т. зв. «строгай» альбо «высокай» літаратуры. У якасці прыкладу В. Халізеў, пераважна ад інфармацыі якога, як было ўжо сказана вышэй, мы адштурхоўваемся пры разглядзе дадзенага кола пытанняў, прыводзіць працу амерыканскага вучонага Дж. Кавэлці «Прыгоды, загадкі і рамантыка: апавяданні аб мастацтве і культуры мас» (Cawelti J.G. Adventure, mystery and romance: Formula stories as art and popular culture.— Chikago, 1976), першы раздзел якой, дарэчы, перакладзены на рускую мову. У ёй аспрэчваецца звыклае ўяўленне аб тым, што масавая літаратура складае ніжэйшую і сапсаваную форму чагосьці лепшага, і сцвярджаецца, што яна мае не толькі поўнае права на існаванне, але і валодае перавагамі перад прызнанымі шэдэўрамі. Масавая літаратура тут характарызуецца як «формульная»; пры гэтым яна імкнецца да стэрэатыпаў, якія, аднак, увасабляюць глыбокі сэнс: масавая літаратура выражае «эскапісцкія перажыванні» чалавека, выконваючы запатрабаванні большасці амерыканцаў і заходнееўрапейцаў ва ўцёках ад жыцця з яго аднастайнасцю, сумам, паўсядзённым раздражненнем і замене ўсяго гэтага нейкім упарадкаванным быццём, што прысутнічае ў творах мастацтва.

Узвышаючы масавую літаратуру, Кавэлці падкрэслівае, што яе аснову, грунт складаюць устойлівыя, «базавыя мадэлі» свядомасці, якія характарызуюць усіх людзей. За структурамі «формульных твораў» — «першапачатковыя інтэнцыі», зразумелыя і прыцягальныя для пераважнай большасці насельніцтва. Адзначыўшы гэта, амерыканскі вучоны сцвярджае думку наконт абмежаванасці і вузкасці высокай літаратуры, «нязначнай колькасці шэдэўраў», якія прызначаны толькі для элітнай чытацкай аўдыторыі.

Як піша В. Халізеў, «Кавэлці <...> радыкальна пераглядае здаўна ўкаранёнае ацэначнае супрацьпастаўленне літаратурнага «верху» і «нізу». Яго смелая навацыя ўяўляецца далёка не бясспрэчнай, хоць бы па аднаму таму, што «формульнасць» з’яўляецца ўласцівасцю не толькі сучаснай масавай літаратуры, але і важнейшай рысай усяго мастацтва мінулых стагоддзяў. Разам з тым праца аб «формульнай літаратуры» будзіць думку. Яна прымушае крытычна аднесціся да традыцыйнай антытэзы (літаратура «вяршынная» і літаратура «масавая»), стымулюе высвятленне каштоўнаснай неаднароднасці ўсяго таго ў літаратуры, што не з’яўляецца шэдаўрамі класікі. У гэтай сувязі, на наш погляд, перспектыўным з’яўляецца размежаванне масавай літаратуры ў вузкім сэнсе (як літаратурнага нізу) і белетрыстыкі як сярэдзіннай галіны».

1.3 Белетрыстыка

Слова «белетрыстыка» (ад фр. belles lettres — прыгожая, вытанчаная, зграбная славеснасць) выкарыстоўваецца ў розных значэннях: у шырокім сэнсе — мастацкая літаратура (зараз ужыванне дадзенага слова ў такім значэнні ўстарэла); у больш вузкім — апавядальная проза. Белетрыстыка разглядаецца таксама як частка масавай літаратуры, а то і зусім атаясамліваецца з ёю.

Нас жа, згодна з выказаным крыху вышэй меркаваннем В. Халізева, цікавіць іншае значэнне слова: белетрыстыка — гэта літаратура «другога» раду, няўзорная, некласічная, аднак тая частка мастацкай славеснасці, якая мае бясспрэчныя вартасці і прынцыпова адрозніваецца ад літаратурнага «нізу» («чытаніны»), г. зн. сярэдзінная прастора літаратуры.

«Белетрыстыка неаднародная. У яе сферы ў першую чаргу з’яўляецца важным кола твораў, якія не валодаюць мастацкай маштабнасцю і ярка выражанай арыгінальнасцю, але абмяркоўваюць праблемы сваёй краіны і эпохі, што адпавядаюць духоўным і інтэлектуальным запатрабаванням сучаснікаў, а іншы раз і нашчадкаў».

Белетрыстыка, якая адгукваецца (альбо імкнецца адгуквацца) на літаратурныя і грамадскія павевы свайго часу, не з’яўляецца адзінай плынню. У адных выпадках яна ўбірае ў сябе нешта арыгінальнае і новае (больш у сферы ідэйна-тэматычнай, чым уласна мастацкай), у другіх — аказваецца падражальнай і эпігонскай.

Эпігонства (ад ст.-гр. epigonoi — тое, што нарадзілася пазней) — гэта нятворчае перайманне традыцыйных узораў, назойлівае паўтарэнне і вар’іраванне добра вядомых літаратурных тэм, сюжэтаў, матываў. Эпігонства не мае нічога агульнага з пераемнасцю і апорай пісьменніка на традыцыйныя мастацкія формы. Наогул жа для мастацкай творчасці аптымальнай з’яўляецца ўстаноўка на пераемнасць без падражальнасці.

Сур’ёзная белетрыстыка стараецца адыйсці ад эпігонства. Лепшыя з пісьменнікаў-белетрыстаў выконваюць у складзе літаратурнага працэсу даволі важную і адказную ролю, таму што з’яўляюцца своеасаблівымі рэзанатарамі для буйных майстроў слова, а часам і падказчыкамі тэм, матываў, вобразаў.

У шэрагу выпадкаў белетрыстыка ў выніку валявых актаў кіраўнікоў дзяржаў і чыноўнікаў ад літаратуры ўзводзіцца на пэўны час у ранг класікі. У якасці прыкладу можна прывесці раманы «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага, «Разгром» і «Маладую гвардыю» А. Фадзеева. Як лічыць В. Халізеў, такія творы «правамоцна называць кананізаванай белетрыстыкай».

Побач з белетрыстычнымі творамі, якія абмяркоўваюць злабадзённыя праблемы свайго часу, існуе такое адгалінаванне белетрыстыкі, творы якога напісаны з свядомай устаноўкай на займальнае і, як правіла, лёгкае чытанне. Дадзенае адгалінаванне белетрыстыкі, што «імкнецца да «фомульнасці» і авантурнасці, адрозніваецца ад безаблічнай масавай прадукцыі. У ёй нязменна прысутнічае аўтарская індывідуальнасць».

Такая разнавіднасць белетрыстыкі таксама мае права на існаванне. Нельга прымяншаць яе значнасць, асабліва для юнацтва. Разам з тым непажадана поўнасцю сканцэнтроўвацца на дадзенай разнавіднасці літаратуры ва ўрон знаёмсту з сапраўднымі шэдэўрамі прыгожага пісьменства.

Белетрыстыка як «сярэдзінная» сфера літаратурнай творчасці (і ў яе сур’ёзна-праблемным, і ў забаўляльным адгалінаваннях) даволі цесна судакранаецца як з «верхам», так і з «нізам» літаратуры. У найбольшай ступені гэта адносіцца да такіх літаратурных відаў і жанраў, як гістарычны, навукова-фантастычны, прыгодніцкі і авантурны раманы, а таксама раман-дэтэктыў.

1.4 Ваганні і змены ў складзе каштоўнасна-функцыянальных слаёў літаратуры. Фактары літаратурнага поспеху

У асноўным рэпутацыі пісьменнікаў і іх твораў пазначаны пэўнай стабільнасцю (вядома, калі ў гэты працэс акрамя ўласна чытацкай публікі не ўмешваюцца нейкія іншыя, знешнія, калі так можна сказаць, сілы, як, напрыклад, дзяржава з яе моцным ідэалагічным апаратам, што мела месца ў СССР практычна на працягу ўсёй гісторыі існавання гэтай краіны).

Разам з тым у гісторыі функцыянавання прыгожага пісьменства сустракаліся выпадкі, калі малавядомыя для пэўнага часу аўтары ў нейкі іншы момант набывалі папулярнасць і нават станавіліся класікамі. Найбольш яскравы прыклад такіх вось метамарфоз – гэта творчасць Шэкспіра, якая аж да сярэдзіны ХVІІІ ст. не прыцягвала да сябе асаблівай увагі, а затым паступова стала набываць вядомасць у Еўропе і свеце. Такі ж прыкладана лёс, але ў дачыненні толькі да рускай і, нават можна сказаць, да ўсёй усходнеславянскай культуры, напаткаў таксама творчасць Ф. Цютчава, выдатныя лірычныя творы якога пры жыцці паэта былі малавядомымі, а ў ХХ ст. набылі вялікую папулярнасць.

Маюць месца таксама і выпадкі адваротнага характару. Дзеля пацвярджэння сказанага можна нагадаць лёс творчасці аднаго з вядомых рускіх паэтаў ХІХ ст. С. Надсана, які пры жыцці карыстаўся надзвычайным поспехам, а потым неяк раптоўна знік з літаратурнага небасхілу і практычна забыўся.

«Перапады» цікавасці чытацкай публікі да пісьменнікаў і іх твораў не з’яўляюцца, — лічыць В. Халізеў, — выпадковай справай. Існуюць фактары літаратурнага поспеху. Яны досыць разнародныя».

Па-першае, адбываюцца змены (у залежнасці ад атмасферы грамадскага жыцця эпохі) у чытацкіх чаканнях, у выніку якіх увагу на сябе звяртаюць творы то адной, то зусім іншай змястоўнай і ўласна мастацкай арыентацыі. Так, напрыклад, калі яшчэ ў ХІХ ст. чытацкую ўвагу найбольш прыцягвалі творы, так бы мовіць, спакойныя і жыццесцвярджальныя ў сваёй аснове, то ў сярэдзіне і другой палове ХХ ст. істотна павысіліся рэпутацыі тых пісьменнікаў, творы якіх адлюстроўваюць быццё як дысгарманічнае, прасякнутае скепсісам, а то і поўным трагізмам. Адпаведнасць настрою думак аўтараў (калі б яны ні жылі) духу часу ўспрымання літаратуры — гэта, бадай, ці не галоўны фактар, які прыцягвае чытача да твораў, робіць іх вядомымі і папулярнымі.

Па-другое, «у кожную літаратурную эпоху мае месца рэзкае разыходжанне густаў і поглядаў старэйшага і малодшага пакаленняў, пры якім другое адштурхоўваецца ад першага: літаратурныя «куміры» старэйшых развенчваюцца малодшымі, адбываецца перагляд рэпутацый пісьменнікаў і іх твораў; учарашнім «лідэрам» супрацьпастаўляюцца сённяшнія, новыя, сапраўды сучасныя». Усё гэта разглядаецца як гарантыя ад застою ў літаратурным жыцці, як абавязковая ўмова яго далейшага руху.

Пры гэтым поспеху ў сучаснікаў у немалой ступені садзейнічае тое, як моцна і эфектна заявіў аб сабе таленавіты аўтар, як ён данёс да чытача ўласную арыгінальнасць і навізну. Немалое значэнне маюць і моманты заахвочвання пісьменнікаў афіцыйнымі ўладамі, уплывовымі грамадскімі коламі, сродкамі масавай інфармацыі. Пэўную ролю адыгрывае таксама імпульс самасцвярджэння тых аўтараў, якія хоць і не валодаюць моцным талентам, аднак настойліва дабіваюцца вядомасці, публікацый, прызнання крытыкаў.

Разам з тым «нельга не прызнаць, што галоўным і адзіна надзейным (няхай не заўсёды хутка дзейсным) фактарам поспеху ў чытацкай публікі <...> з’яўляецца спаўна рэалізаваўшы сябе пісьменніцкі талент, маштаб асобы аўтара, самабытнасць і арыгінальнасць яго твораў, глыбіня «творчага сузірання» рэальнасці».

Наогул жа, на думку В. Халізева, якімі б істотнымі і важнымі ні былі меркаванні чытачоў, толькі імі нельга вымяраць годнасць і мастацкую вартасць твораў. Гэта пацвярджае шматвяковы вопыт развіцця сусветнага прыгожага пісьменства, лепшыя творы якога не заўсёды і не адразу атрымлівалі высокую ацэнку і прызнанне шырокай чытацкай публікі. Апошняя ў сувязі з даволі слабай мастацка-эстэтычнай падрыхтаванасцю ў сваёй пераважнай частцы часам не ў стане адрозніць сапраўдны шэдэўр ад паралітаратурнай падробкі і па-сапраўднаму ацаніць яго. Такім чынам, мы пераходзім да праблемы грамадскай арыентацыі і прызначэння літаратуры і мастацтва.

1.5 Элітарная і антыэлітарная канцэпцыі літаратуры і мастацтва

Функцыянаванне літаратуры адзначана рэзкай дыспрапорцыяй паміж тым, што створана і накоплена, ажыццёўлена і дасягнута ў сферы слоўнага мастацтва, і тым, што можа быць поўна і па-сапраўднаму ўспрынята і асэнсавана шырокімі коламі чытачоў. Разнароднасць, а часам і палярнасць мастацкіх інтарэсаў і густаў грамадства парадзілі дзве дыяметральна супрацьлеглыя (і ў роўнай ступені аднабаковыя) канцэпцыі літаратуры і мастацтва: элітарную і антыэлітарную.

Тэрміны «эліта» і «элітарнасць», нягледзячы на тое, што яны аднакарэнныя, выкарыстоўваюцца, як правіла, у двух розных значэннях. Элітамі называюць грамадскія групы, якія з дастатковай паўнатой далучаны да пэўнай галіны дзейнасці (мастацкай, навуковай, філасофскай, дзяржаўнай, тэхнічнай і г. д.) і актыўна ў ёй сцвярджаюць сябе. Негатыўнага сэнсу ў гэтым слове ў такім варыянце яго ўжывання няма. Словам жа «элітарнасць» імянуюць сацыяльную з’яву, якая характарызуецца фанабэрыстай, ганарыстай, напышлівай ізаляванасцю прадстаўнікоў прывілегіяваных груп, іх адчужанасцю ад жыцця грамадства і народа.

Прыхільнікі элітарнай канцэпцыі сцвярджаюць, што мастацкая творчасць прызначана для вузкага кола знаўцаў. Такому разуменню мастацтва аддалі даніну павагі рамантыкі, у прыватнасці іенская школа ў Германіі. Удзельнікі гэтай школы ўздымалі кола мастакоў над усімі астатнімі людзьмі, характарызуючы апошніх як пазбаўленых густу філістэраў. Падобным уяўленням аддалі даніну павагі пазней Вагнер, Шапэнгауэр, Ніцшэ, Артэга-і-Гасэт і шэраг іншых мастакоў і мысліцеляў.

Такога кшталту погляды і перакананні неаднаразова падвяргаліся суровай крытыцы з боку прагрэсіўна арыентаваных пісьменнікаў і дзеячаў культуры. Так, напрыклад, Т. Ман у адным з пісьмаў сцвярджаў, што ізаляванае і замкнёнае ў сабе мастацтва яго эпохі з часам трапляе ў сітуацыю «перадсмяротнай адзіноты». І выражаў пры гэтым надзею, што будучыя мастакі павінны пераадолець гэтую ізаляцыю і знайсці шляхі да шырокіх народных мас.

«Замыканню» мастацтва ў вузкім коле яго дзеячаў, адлучэнню гэтай галіны ад жыцця шырокіх слаёў грамадства супрацьстаіць іншага роду крайнасць, антыэлітарная, а менавіта рэзкае і адназначнае непрыманне мастацкіх твораў, якія не могуць быць успрыняты і засвоены шырокай публікай. Надзвычай скептычна адзываўся аб «вучоным» мастацтве Русо. Моцна крытыкаваў многія першакласныя творы за іх недаступнасць шырокім масам Л. Талстой у трактаце «Што такое мастацтва?».

«Абедзьве канцэпцыі (элітарная і антыэлітарная) аднабаковыя ў тым, што яны абсалютызуюць дыспрапорцыю паміж мастацтвам ва ўсім яго аб’ёме і тым, што можа быць зразумета шырокай публікай: мысляць дадзеную дыспрапорцыю універсальнай і непераадольнай.

Сапраўднае, высокае мастацтва (мастацкая класіка і ўсё, што ёй блізкае) знаходзіцца па-за дадзенай антытэзай, не падначальваецца ёй, яе пераадольвае і адмаўляе. Яно далёка не заўсёды становіцца здабыткам шырокай публікі, аднак так ці інакш імкнецца да кантактаў з ёю; яно нярэдка ўзнікае і ўмацоўваецца ў малых, вузкіх грамадскіх групах (успомнім «Арзамас» у пару маладосці Пушкіна), але пазней аказваецца здабыткам вялікіх згуртаванняў. Жыватворнай глебай «вялікай літаратуры» з’яўляецца як жыццё «малых» людскіх груп, так і лёсы шырокіх сацыяльных слаёў і народа як цэлага. Права на самую высокую ацэнку мае як літаратура, што звяртаецца перш за ўсё і выключна да мастацкі адукаванай меншасці і напачатку разумеецца толькі ёю (напрыклад, паэзія сімвалістаў), так і літаратура, што першапачаткова адрасавана шырокаму колу чытачоў («Капітанская дачка» А.С. Пушкіна, вершы і паэмы М.А. Някрасава, «Васіль Цёркін» А.Т. Твардоўскага). Пагэтаму адназначна рэзкія і цвёрда-ацэначныя супрацьпастаўленні мастацтва элітарна-высокага нізка-масаваму ці, наадварот, элітарна-абмежаванага сапраўднаму і народнаму не маюць пад сабой глебы. Межы паміж элітарнай «замкнёнасцю» мастацтва і яго агульнадаступнасцю (папулярнасцю, масавасцю) з’яўляюцца рухомымі і хісткімі: тое, што недаступна шырокай публіцы сёння, нярэдка аказваецца зразумелым ёй і высока ацэненым заўтра».

Па гэтай прычыне даволі важнай задачай мастацтвазнаўцаў і літаратуразнаўцаў (у тым ліку і тэарэтыкаў) з’яўляецца пастаяннае напамінанне рэцыпіентам мастацтва, што працэс успрымання і засваення мастацкіх каштоўнасцей — рэч надзвычай складаная, напружаная і цяжкая.

Сапраўднае ж прызванне і задача пісьменнікаў не ў «прыстасаванні» ўласных твораў да папулярных і часам сапсаваных густаў і запатрабаванняў чытачоў, а ў тым, каб шукаць і знаходзіць шляхі да пашырэння іх мастацкага кругагляду з мэтай перспектыўнага далучэння да ўсё большай колькасці шэдэўраў нацыянальнага і сусветнага прыгожага пісьменства.

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. Введение в литературоведение. Литературное произведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.— М., 2000.

2. Давыдов Ю.Н. Искусство и элита / Давыдов Ю.Н. — М., 1966.

3. Литературные манифесты западноевропейских романтиков — М., 1980.

4. Литературный энциклопедический словарь.— М., 1987.

5. Хализев В.Е. Теория литературы - 2-е изд / Хализев В.Е. — М., 2000.

6. Гурвич И.А. Беллетристика в русской литературе ХІХ в. / Гурвич И.А. — М., 1970.

7. Лотман Ю.М. Массовая литература как историко-культурная проблема // Лотман Ю.М. Избранные статьи: В 3 т.— Таллин, 1993.— Т. 3.

8. Мельников Н.Г. О понятии «массовая литература» // Литературоведение на пороге ХХІ века.— М., 1998.

9. Фрадкин И.М. Тривиальный роман и пути его распространения в ФРГ // Массовая литература и кризис буржуазной культуры Запада.— М., 1984.