Реферат: Технология горных выработок

1. Тугелдей не бјлшек тѕрiнде пайдалы кен орындаран ашып, ºазып алу¹а дайындыº жасау жолдары.

1.1 Кен ºазу iсiндегi жалпы тѕсiнiктер.

----------------------------------------------------------------------

Кен ж½мысы жер ºабатыны» беткей бiткен тау жынысыны» арасында јтедi. Тау жынысы деп бiрнеше минерал тѕйiршiктен º½рал¹ан бiркелкi ºосында дененi атайды. Тау жынысы ата ºонисты, жёне ѕйiндi тѕрiне бјлiнедi/ коренные, наносы//1.1сур./. Ата ºонысты жынысы деп бастапºы жарал¹ан жерiнде саºтал»ан жыныстарды атайды. ¶йiндi деп ата ºонисты жынысты» жаралып ѕгiлмелi ж½мсаº тѕрiне айналып орнында не ºзге жерге кјшiрiлiп жатºан тѕрiн айтады. ¶йiндi жынысты» ºалынды¹ы 0 деп 500 м дейiн кездеседi/ Ата ºонысты жыныс жаратылыс жа¹ынан ²ара¹анда аºтарылу арºылы пайда бол¹ан /магмалы/, шјгiндi жёне метармофты /тѕрi јзгерген/ жыныстар¹ан бјлiнедi. Пайдалы јазбалар деп осы кѕнгi техника кѕшiмен жеткiлiктi экономиºалыº тиiмдiгiмен халыº шаруашылы¹анда пайдаланатын таби¹и минерал заттарды атайды /кјмiр, кен, асыл тастар, тас тузы, м½най, газ т. б./.

Пайдалы заттарды жауып iшiне сый¹ызып ºоршап т½ратын жынысты - бос жыныо деп атайды.

Экономика конъюктурасына сай пайдалы деп саналатын жер ºыртысыны» ёр тусында кездесiп т½ратын таби¹и жиындыларды, пайдалы кен ºоймасы деп атайды /месторождение полезных ископаемых/.

1.1сур. Кјмiр ºоймасыны» геология ºурылысы.

1. ´сiмдiк ºабаты;

2. ²½м;

3. Балшыº;

4. Таºтатас /сланец/;

5. Iзбестiтас;

6. ²умды-балшыº таºта тас;

7. Кјмiр ºабаты;

8. ²½мды таºта тас;

9. Кјмiр жаººасы /пропласток/;

10. ²½мдаº /ºумтас - песчаник/.

Кен орыны» форма жаратыласына ºарап д½рыс формалы /ºабатты линзалы/, формасыз /шток, ½я, жарыº/ тѕрiне бјлiнедi. ²абатты /пластовый/ деп-жер ºыртыс арасында жарая¹ан параллелыдi екi бетпен шенеулi кендi атайды.

Кен ºабатыны» ѕстiнен жауып жатºан жынысты тебе жабындысы /кровля/ не болмаса тјнѕлi беткей деп /висячий бок/, ал астында¹ы жыныс-табан жынысы /почва/, не тесенiш бѕiрi /лежачий бок/ атайды. Тјбе жёне табан жынысын кейде сый¹ызушы жыныстар деп жалпы аталыпта жѕр. °р тѕрлi жыныс ºабатарыны» жанасу айдыны» ºатбарлау жазыºты¹ы деп атайды. Жаратылысына ºарай ºабатты кен тутас не болмаса ж½ºа бос жыныс ºабаттары /прослойка аталатын/ араласºан кѕрделi º½рылыс тѕрi кездеседi /1.2. сур. ºара/

1.2. сурет ²абат º½рылыстар

a) кѕрделi;

b) т½тас тѕрi.

´те ж½ºа жарал¹ан ºазыпалу¹а жарамсыз/ ºалынды¹ы 40 см дейн/ ºјмiр ºабатын прослойка деп атайды.

Жер ºыртысыны» жары¹ын толтыр¹ан минералы затты желi /жила/ деп атайды. Желi дегенiмiз ке» жаиыл¹ан есирек кездесетiн не асыл металл рудасыны» жёне т. б. минерал шикi заттарыны» жаратылыс формасы. Желiнi» ²арапалым жёне кѕрделi тѕрi болады. Желiнi» тармаºтанып бјлшектенген тѕрiк /апофиз/ деп атайды. ²исыº формалы шток, уя деген кен орындарын жер ºыртысыны» јлшемi, форма айырмашылы»тары јзгеше болып жиi кездеседi. М½ндай жырыºтарда /ºуыстарда/ неше тѕрлi кен кездеседi /темiр, мыс, полиметалл т. б./. Барша кен, бос жыныс ºабаттары жаратылыс кезiнде колбеи не жазыº жаралады. Жаратылыс кезiнде тектоника /жылжу/ процесстерiнi» ёрекетi арºылы жыныс ºаббатары ºатбарланып 0 деп 90^о дейiн аунаºшуы мѕмкiн.

Антиклиналь деп ºабаттарды» дј»ес жа¹ын, ал синклиналь деп ойыс бетiн атайды /1.4 а сур./, /сброс/ жолжып тѕсу тау жынысында кездесетiн º½былыс тѕрi жарыл¹ан ºабаттарды» бiр жаº ºанаты жылы тѕс½i. Сбрасыватель деп жылжу жозыºты¹ыны» бiр ºанаты кјтерiлiп екiншi ºанатыны» тјмен тѕсiн кеткенiн атаймыз.

Сбрасыватель бойымен ºабаттарды» салыстырмалы жылжы¹ан шамасын жылжуды» ауытºу енiн /амплитуда смещения/ деп атайды. Нарушение /бузылу/ тау жынысыны» тутасты¹ы саºталса пликативтi б½зылыс деймiз. Б½лар¹а ºабаттырды» жiнiшкерiп /утонение/, iсiндi /раздувы / мен шайылды /размывы/ жатады. Горизонталь жазыºты¹ымен ºабатты» ºиылысѕ сызы¹ыны» ба¹ытын жайылым бетi /простирание/ десек, ал А-Б сызы¹ын жайылу сызы¹ы /линия простирания/ деймiз/ 1.5 сур/.

Жаиылу сызы¹ына перпендикуляр келетiн ºабпат бетiмен вертикаль жазыºты¹ыны» ºыилысѕ сызы¹ын – º½лдырау сызы¹ы /линия падения/ аталады. ²абаттарды» º½лдырау бабымен мына тѕрлерге бјледi: жазыº /пологие/ 0 - 18^о дейн/, º½лдырау /наклонные/ 19^о – 25^О дейiн/, тiке – е»кей /круто наклонные/ – /36-55^О дейн/, жёне тiк /крутые/ – /55-90^О дейн/. ²абаттарды» ºалынды¹ы деп /мощность/ ºабатты» тјбесiмен табанына» арасында¹ы мјлшердi алады.

Кѕрделi ºабаттарды» жалпы жёне пайдалы ºалындыº мјлшерiн атау керек. Жалпы ºалынды¹ы деп бѕкiл пайдалы ºабаттарды», бос жыныстарды», жуºа ºаббатарыны» ºалынды¹ы ºосылып есептелсе, ал пайдалы ºалындыº тѕрiнде – тек ºана пайдалы ºазбаларды» ºалынды¹ы есептеледi. ²алы»дыº мелшерiне ºарап ºабаттар мына тѕрге бјлiнедi: јте жiнiшке /ºаланды¹ы 0,7 м дейн/, жiнiшке /0,71 м ден 1,2 м дейн/ орташа /1,21 м деп 3,5 м дейн/, ºалы» 3,5 м деп жо¹ары. ²абаттарды» жай¹асу /элементы залегания/ элементтерiне мыналар жатады: ºалынды¹ы, созылу ба¹ыты, º½ламалдылы¹ы /енкею/. Геология јзгешiлiне ºарамастан технология т½р¹ысынан, бiрден толыº ºазып алу¹а ы»¹айлы ºабаттарды свита деп атайды /ºабатты кен/.

Паидалы казбамен сый¹ызушы жыныстарды» физико-механика ºасиеттерi јзгеше болуына байланысты тау жыныстары тѕрлi классификация¹а бјлiнедi Профессор М. М. Протодъяконовты» ½сынысы бойнша тау жынысын ºаттылаº ºасиетiне сѕенге классификацияся кен жайылды. Барлыº тау жынысы 10 категория¹а бјлiнедi. Тау жынысаны» ºаттылы¹ын сипаттаитын кјлемдi. ²аттылыº коэффициентi /коффициент крепости/ кјрсетiлген. Аталiан коэффициент f сан жѕзiнде sуаºытша ºысым¹а шыдау мелшерiн 100 бјлiндiсi, я¹ный:

²аттылыº коэффициентi 0.3 тен 20 дейн кездеседi. Мысалы; жумсаº тас кјмiрдi» ºаттылыº коэффициентi f 0.3 теº: коэффициент f=20 е» ºатты, ты¹ыз жёне т½тºыр кварцит, базалытар¹а тён. Темiр рудаларыны» кјрсеткiшi f=6ё12, кјмiр ºабатын сый¹ызатын жыныстарды» f=4ё12 арасында.

Профессор М. М. Протодъяконовты» ºаттылыº кщэфициент шкаласы дегенiмiз келiсiмдi јлшем.

Пайдалы ºазбаны ойып алу, оиылып алын¹ан кен орнын тiреу жумыстарын кен жумысы деп атайды. Советтер ода¹ыны» јндiрiсiнде кен жумысыны» арасында ºолмен тек кана ºосылºы жумыстар орындалады. ¶ºгi /выработки/ јткiзѕ, кендi ойып алу, оларды ºыр¹а шы¹ару жумастары кен машиналарымен орындалады.

²атты тау жынысын ºаз¹анда жарыл¹аш ºуаты ке» пайдалады.

²атты ºысында су ºуаты тау жынысын ºопарып оны тасымалдау¹а кен јндiрiсiнде сон¹ы жылдары бiраз етек алды.

1.2. ¶ºгiлердi» /горные выработки/ манызы мен классифиºациясы. Кен жумысын орындау кётижесiнде тау жынысында ѕ»ге аталатын ºуас пайда болады/горные выработки/. ¶»ге /горные выработки/ лардыº атºаратын жумысы, формасы, орыны, терендi¹i ёр т½рлi болады.

Атºаратын ºызметiне байланысты ѕ»гiлер т½рлерi мынадай: барлаушы /разведочный/ деп егер оны пайдалы ºазба орнын iздеп, аныºтау ѕшiн јткiзген ал егерде кендi казыл алу ушiн болса пайдалану ѕ»гiлер /эксплуатационная выробатка/.

Жер бетiндегi ойлымдар ашыº ѕ»гi болып /открытые выробатка/, ал жер астында ¹ыларын жер астында¹ы ѕ»гiлер деп аталады / подземные выробатка/. Жер астында¹ы ѕ»гiлердi» жер бетiне шы¹атын жерiн ауызы - /устье/ дейдi. ¶»гiлердi» кен жумыстарыны» нётижесiке жылжап отыратын бетiн забой атайды, узын келген. Жер астында¹ы ½зын ѕ»гiлердi» тiк, º½лама, жазыº тѕрлегi бар. Тiк у»гiлердi» /вертикальные выработки/ – оºпан /ствол/ соºыр јºлан /слепой стовол/ шурф, восстающие, гезенк /1.6 сур/.

Оºпан /ствол/ – жер бетiне шы¹атын тiке не º½лама кен ѕ»гiлерiнi» атºаратын кызметi: ºазып алаын¹ан кендi ºыр¹а кјтерѕ, адам, материал жёне аууны алмастырып т½ру. Басты оºпан /главный ствол/ – ºазып алын¹ан кендi ºыр¹а шы¹ару десек ºосалºы /вспомогательный/ – адамдарды, материал, басºа жабдыкдарды тѕсiрiп котерiп шы¹ару ѕшiн ºолданылады.

Соºыр оºпан /слепой ствол/ – тiк ба¹ыттал¹ан, тiкелей жер бетiмен ºатнаспайтын, теменгi горизонттарды» кенiн ºосалºа горизонтка жо¹ары кјтеретiн механикалан¹ан кјтергiшi мен жабдыºтал¹ан ѕкчi. ШУРФ – жер бетiнен бастап тiк /сирек-º½лама/ јтетiн, барлау жумысын атºаратын, жаппай жару кезiнде жарыл¹ыш заттады орналастыратын орын, шахтылар¹а жел жiберетiн канал, тiреѕ т. б. Материалдарды тѕсiрiп жёне шахтындан шы¹атын запас жол ретiнде пайдалану¹а мѕмкiн у»гi.

Восстающий /гезенк/ – тiк /º½лама/ жер астында¹ы тау жынысын жо¹арыдан тјмен тѕсiретiн, вентиляция, адамдарды» ºатнасып, материал, жабдыºтар жеткiзетiн ѕ»гi. Жазыº јтетiн ѕ»гiлiрге: штольня, квершлаг, штрек, просек жёне ортты жатºызамыз.

Штольня – жер бетiне шы¹атын жазыº, жер астында¹ы бар жумыс м½ºтажыл ºантамасызететiн у»гi жѕр¹iзу ѕшiн. Штольнянi» барлашы /разведочный/, эксплуатация тѕрi болады.

Квершлаг – жер астында¹ы жазыº /колбей јтетiндерi де кездеседi/ кен орнына тау жыныстарыны» арасынан кесе кјлдене» јтетiн ѕ»гi, шахта жѕгiн /груз/ тасып, адамдарды» ºатнасын, вентиляция уымдастыру ºызметiн атºаратын ѕ»гi.

Штрек – жер астында¹ы жазыº пайдалы ºазбаны» јн бойымен ºатар, жанасты јтетiн ѕ»гi. Бос жыныс арасымен јтетiн штректi /полевой/ деп атайды. Штректердi» атºаратын ºызмет тѕрлерi ретiнде мыналарды атаймыз: жумысшылар ºатынасатын, вентиляция транспорт iсiн уымдастырып орындатадын ѕ»гi. Штректердi» екi тѕрi болады: бiрiншiсi ºазыл¹ан кендi тасымалдайтын жѕк /откаточный, транспортный/ штрек, екiншiсi вентиляция штрегi пайдалан¹ан ауаныº ºыр¹а а¹ызатын ѕ»гi.

Просек – жер астында¹ы жазыº кјмiр ºабатыны» јн бойымен, кен орнын ºазып жатºанда вентиляция жёне ж½мысшылардыº катынасу мѕмкiншiлiгiн ºамтамасыз ететiн ºосалºы ѕ»гi.

Орт – жер астында¹ы жазыº ºалы» жарал¹ан кен орнын кјлдене» јтетiн ѕ»гi. Орт барлау, вентиляция, транспорт муºтажын орындайды.

²½лама жыныс ѕ»гiлер ºатарына: º½лама оºпан /наклонный ствол/, º½лама шурф, бремсберг, уклон, скат, ходки, печи жёне сбойкалар жатады.

²½лама оºпан /наклонный ствол/, º½лама шурф дегенiмiз тiк ѕ»гiлердiº анынтамасымен сипатталады, бар аимрмашылы¹ы кенстiкте жай¹асу орындары.

Бремсберг – жогарыдан теменге пайдалы казбаны механиºалан¹ан транспорт тур¹ысымен тусiретiн – жер бетiне шыºпайтын º½лама ½»¹i.

Уклон – тјменнен пайдалы ºазбаны жо¹ары кетеретiн жер бетiне шыºтайтын º½лама ½»¹i.

Скат – жо¹арыдан тјмен ºарай ез салма¹ымен пайдалы ºазбаны домалататын, жер астында¹ы º½лама ½»¹i.

Ходок – жумысшылар ºатнасып, вентиляция, материал, т½рлi жабдыº, ºубыр, кабель јткiзетiн жер астында¹ы º½лама ( кейде жазыº) ½»¹i. Ходок – ёр ºашан бремсберг, уклон, скаттармен жанаса јтетiн, кјбiнесе жумысшыларды таситын тасымал механизациялармен жабдыºтал¹а» ½»¹i.

Печь – кен ºаѕбатынын iшiмен, жер бетiне шыºпайтын º½лама ½»¹i. Атºаратын ºызметi: жумысшылар ºатынас жасау, вентиляция, кјмiр, материал тасу. Падайлы ºазбаны ал¹ашкы ½шiн дайындал¹ан ѕ»¹iнi разрезная печь деп атайды.

Сбойка – вентиляция муºтажын јтейтын º½лама не жозыº ѕ»¹i.

Жо¹ары атал¹ан тiк º½лама, жазыº ѕ»¹iлердi» ºјлденен ºиы¹ынан узындыº мјлшерi ана ¹урлыт кјп болады.

Камера – деп кјлденец ºыйы¹ымен узындыº мјлшерi шамалас ѕ»¹iнi айтады. Камераларды машина, механизмддерi орналастырып, т½рлi материалдарды саºтап, санитарлыº т.б. салада пайдаланады. Камераларды» кјбi шахтынын оºпаны / ствол/ ма»айнда орналасады. Камералар¹а јзiнi» атºаратын ºызмет тѕрiне ºарай ат ºойылады: / аялдама камерасы, электровоз гаражы, насосты, электроподстанция, диспетчер, медпункт, лебедочная, су жина¹ыш/ водосборни¹i т. б. /тазарту (очистные)/ – кен ºазыл алатын кеннiн јн бойымет жургiзiл¹ен ѕ»гiнi атайды. Жер астанда¹ы кен ойып алатын узын забойды лава – деп атайды.

1.3. Кен орнын ашу ( вскрытие) жайнда тѕсiнiк жёне шахта алабаларын ашу системаларыны» классификациялыº белгiлерi.

Пайдалы ºазба орнын барлап не болмаса пайда¹а асыру iсiн жузеге асыратын кёсiптердi кен кёсiп орнын ( горные предприятия) деп атайды.

Кендi жер астынан ойып алып тiкелей пайдаланушылар¹а не болмаса орталыº байыту фабрикасына жiберетiн кен кёсiп орнын шахта деп атайды. Шахта деген ѕ¹ым¹а жер бетiндегi ºѕрылыстармун ºатар шахта алабында¹ы кендi казып јндiрiп алатын барлыº ºазба ѕ»¹iлердi (выработкалары) жатады. Шахта алабы дегенiмiз шахтаны» ѕлесiне тиген кен орыны не оны» бёлегi. ²азба жѕмысы кезiнде кёмiр ºабаттарынан метан не кјмiр ºышºылгазы щы¹ып тѕрады.

Метан газынын шахта ауасына араласыпыластауына байланысты шахталар бес категория¹а белiнедi : 1 категория – шахтадан тдулiкте јнетiн кјмiрдiн 1 тоннасынан 5 м метан шы¹атын болса; 11 – 5 ден 10м дейн; 111 – 10 нан 15м , тыс категориялы / сверх категорный/ – 15м артса, не суфлярлi ºаупты тѕрде метан кјмiрден шыгып жатса. Газ кјмiрдi не жыныс кабаттарын ºаурыт жарып ататын болса ондай шахталарды ерекше категориялы катарына косады.

Кен шы¹ару зiсi 3 этапºа белiнедi : шахта алабын ашу, оны ёэiрлеу, кен шы¹ару. °р – бiр ётаптын езiне кјлесi этаппен ты¹ыз байланысты. Ашу системасы / система вскрытия/ ѕº¹iлердi» кенiстiкте орын алу схемаларын ( схема вскрытия) аныºтаса ашу ёдiсi ( способы вскрытия) жумыс технология сапасын сипаттайды.

Шахта алабын ашу /вскрытия шахтного поля/ деп жiр астында¹ы кен орнынын не онын бјлшегiнiн ºырмен ºатнас жайсатын жёне ёзiрлiк ѕ»¹iлерiн јткiзѕге жол ашатын жыныс арасында¹ы дайындаушы ѕ»i¹iлер комплексiи атайды.

Шахта алабын ёзiрлеу дегенiмiз, шахта алабын ашºаннан кейiн кјбiнесе кеннiн iшiмен сол кенiн белегiн ºазып алу¹а жол ашатын ѕ»¹iлердi /выработкаларынын/ ѕ»¹iлеу ж½мыстары жатады.

Тазарту деп пайдалы ºазбаны ортынан тiкелей ºазып алып ºыр¹а шы¹аруды атайды.

Шахта алабын ашатын жыныс ѕ»¹iлерiн – ашушы /вскрывающие/ я¹ный кѕрделi /капитальный/ ден, ал ёзiрлiк кезiнде ететiн ѕ»гiлердi – ёзiрлiк ѕ»гiлер деп атайды /подготовительный/. Геолого – к¹ен жа¹дайына байланасты юкјмiр ºабаттарыны» пласталарды» саны, араларыны» ºашыºты¹ы, шахта алабыны» мјлшерi, º½лама бурышы, геологиялыº бузылыстар¹ы байланысты пласталарды ашу жолдары тёуелсiз /незавасимый/, я¹ный ёрбiр ºабат /пласт/ ºыр мен тiкелей байланасты болып, не болмаса тёуелсiз болып кездеседi.

Ашу /вскрытие/ ёдiстерiнi» айырмашылыºтары:

a) Жер бетiнен басталатын бас ашушы ѕ»гi /выработканы»/ типiне байланыстыт – тiке оºпан /ствол/, º½лама оºпан, штольня жёне турлi комбинациялары.

b) ²азыл¹ан кендi ºыр¹а кјтеретiн горизонт санымен: дара горизонтты, кјп горизонтты тѕрi болады. Жер бетiмен тiкелей ºатнасы бар басты ашушы ѕ»гiлермен ºататар жер астында шахты алабынын бјлiмшелерiне жол ашатын ѕ»гiлердi» бiр неше тѕрi болады: квершлаг, гезенк, соºыр оºпан, скат т. б.

Осы кјрсетiлген ѕ»гiлер јзiнi» атºаратын ºызметiне байланысты ашушы системаны» ºосалºы классификациялыº белгiсiне кiредi. Мысалы: дара горизонтты ашу ёдiсi тiк оºпан мен кѕрделi квершлаг, ал кјп горизонтты – тiк оºпанмен жёне ёр горизонтта¹ы не болмаса этаж квершлактары арºылы ºосымды.

1.4. Шахта алабын ашушы системаны» варианттарын аныºтап шешетiн факторлар.

Ашушы системаны тандайтын факторларды» iшiнен /геологиялыº жёне техникалыº/ екi тобына: тоºтау¹а болады.

Геология факторларыны» iшiндегi негiзгiсi деп : пласталары» саны, пласталардыº ºулама бурышы, буйiр жыныстарынын касиетi, ºабаттардын аралыº мјлшерi,ѕгiндiнiн ºалыºды¹ы ягный, тиiмсiз жыныс ºабаты, ºорыс /плывун/ т.б. ºалын (жамылыш) iшiндегi сулы жыныстар, кен орнынын бузылысы, ѕ»гiнi» терендiгi, комiр ºабатан газдылы¹ы, жер бетiнiн адыр – будырлы бедерi.

Техникалыº фактолырды» негiзгi тѕрi: шахтаны» жылдыº јнiмi, јмiр мерзiмi /срок службы/, шахта алабыны» мјлшерi, кен ºазыпендiру техникасыны» даму ерiсi. Кейде мазму шамалды факторларменде санасу¹а тура келедi, мысалы: шахтадан щы¹арылып жатºан кјмiрдi» кесек тѕрi менде. Атал¹ан факторлар басты ашушы ѕ»гiнi» тѕрiн тандауда, горизонт санын, оºпан тј»iрегiндегi камераларды» тѕрiн, орны, ашушы ѕ»гiлердi јткiзу, жанасты кјмiр ºабаттарын ºазу тјртiбiн, курделi /капитальный/ ѕ»гiлердi» кјлдене» ºимас мјлшерi жёне оларды тiреу турлерiн т. б. шешiп бередi.

Мысалы алайº: ете терендегi кен орнын º½лама оºпан тiк мен ашºан½тымдiгi. Таулы жерде кен орнын штольняман ашºан д½рын. ²½лама жёне тiк жарал¹ан кјмiр тарын ºабаты тек ºана кјп горизонты ёдiспен ашºан утымды. Газды кјмiр ºабаттарын ашатын кѕрделi ѕ»гiлер /выработки/ мол ауа јткiзетiндей кјлдене» кесiјлмер ºаупсыздыº ережесiке тён јте кен болу¹а тиiстi.

Ашушы /вскрытие/ жобасын жаса¹анда геология, техникалаº факторларын комплекстi тѕрде бiрден ºаралады.

1.5. Ашушы системасын танда¹анда¹ы жёне басты ашушы ѕ»гiлердi» орнын белгiлегендегi ºойылатын экономика тiлектерi.

Экономикалыº утымды болу ѕшiн ашушы системасын жотала¹анда мынадай техникалыº жёне уымдастыру жолдарын ескерген жјн: ашушы ѕ»гiнi» ºуыс келемiнi» минимум болуы; шахта º½рлысонда ал¹ашкы кѕрделi /капитальный/ шы¹ыны» минимумы ¹атѕсiру. ºурылыс мерзiмiнi» ºысºалылы¹ы; бѕкiл жер астында¹ы ѕ»гiлерде /горные выработки/ транспорт бiр типтi болып не болмаса осы¹ан максимум жаºындылы¹ы; сатысыз транспорт е» болма¹анда, минимум сатылы транспорт; шахты шыруашылы¹ыны» мезгiлiмен жа»арып; ёр-бiр эксплуатацияда¹ы горизонтты» кјмiр ºор мол болып шахты оºпанын сирек терендетуiн ºамтамасыз ететiн болуы керек.

Шахтаны утымды жёне сенiмдi ауа ауыстыруы ºаштамасын етѕ.

Ашушы системасын танда¹ан кезде кјрсетiлген бар тiлектi бiрден ºамтамасыз етѕге мѕмкiншiлiк бола бермейдi. Тлектердi» бiразi бiрјбiрiне ºайшы бол¹андыºтан, тек ºана салыстырып отыр¹ан система тандалады.

Ашушы системаны жобала¹ан кезде, ашушы /кѕрделi/ ѕ»гiлердi» ºызмет мерзiмi кјбiне шахтыларды» мерзiмiмен тендестiрiлiп /40-60 жыл/ алынады. Осы мерзiмi шiндi ашушы выработкаларды» тiреѕiн жа»артып тѕру ºымбатºа тѕседi. Ремонт шы¹ынын азайту ѕшiн выработкаларды ºатты жыныстарды» арасымен јтѕ керек. Эксплуатация шы¹ыныда кѕрделi /капитальды/ ѕ»гiлердi» орын тепкен жынысаны байланысты.

Жыныс ѕ»гiлерiн саºтау, жыныс, кјмiрдi тасып сыртºа кјтерѕ сыртºа а¹ызу, вентиляция шы¹ындары минимальды болу¹а тиiс.

Оºпанды /ствол/ ºорысты не болмаса жарыºшаº жынысты» арасына салу¹а болмайды.

1.7 суретте Шахта оºпандарына» жай¹асу схемалары керсе – тiлген: орталыºты. Екiјѕш оºпан ша¹ырланып шахта алабыны» орталы¹ынан орын тебен /1.7 б суретi/.

Центрально-отнесенная

Басты оºпан / ствол/ шахта алабынын орталы¹ында жай¹асып, ал екiншiсi шахта алабынын жо¹ар¹ы бетiнде орналасады / 1.7 б суретi/.

Ал ( фланговая ºанатты) Басты оºпан шахта алабасынын ортасында жай¹асса, косалºы екi оºпан шахта алабасынын екiºанатанда орналасанды. Керсетiлген екi оºпан шахта алабасыны» ортасында жай¹асса, ал ºосалºы екi оºпан шахта алабасыны» екi ºанатанда /флангаларынды/ орналасады. Керсетiлге екi оºпан шахта алабасыны» шек арасында /1.7 в серетi/, не болмаса теменгi шек арасвiнда орнасаласу мѕмкiн /1.7 г суретi/.

Туйдектел кºосаºтал¹ан комбинированный/ Екi басты оºпан /ствол/ шахта алабасыны» орталы¹ында бiрiншi вариантºа уºсас жайдасан, ал ѕшiншi оºпан шахта алабасыны» жо¹ар¹ы шек арасынан екiншi вариантºа уºсас орыналады /1.7 д суретi/.

1.6. ²азбалау алдында¹а шахта кјмiр ºорын ºазыпалу ѕшiн шахта алабын бјлiп ºиып – пiшѕ.

Шахта алабасыны» формасы кенiшiнi» орын геология жа¹дайына байланысты ёр тѕрлi балады. Шахта алабы бiр ¹½тас жазыº болып геологиялыº жары¹ы болмаса тiк бурышты болып кен ºазуiciнe ы»¹айлы болады / 1 .8 . сурет /. Жазба ºабатты шахта алабы планда горизонталь жазыºты¹ында, ал тiк ºабаттар вертикаль жазыºты¹ында керсетiледi. Кейбiр шахта алабыны» егжей јтегжейi кайiр ºабатыны» жазыºты¹ында керсетiле бередi.

°р-бiр шахта алабыны» шекарасы болады/ Шахта алабыны» жо¹ар¹ы жаºта¹ы шеºарасы» /1.8 сурет/ аб жолады шекара вг темегi шекара, ал АВ мен БГ арасында¹ы жаилым шекарасы /граница по простираний/ аталады. Кей бiр кен iшiнде кездесетiн iрi геология жараºтар шахта алабарыны» таби¹и шеºарасы бола ºалады. °рине мундай жа¹дай да шахта алабасыны» формасы тiк бураштан јзiше болады.

Кен iшiнде iрi геологиялыº жарыºтар кездеспесе шахта алабасны» шекара мјлшерi шахтаны» ендiрiстiк онiмiке ылаиºтап алады. Шахтаны» јнiмi деп /мощность шахты/ уаºыт мјлшерiмен/ тёулiк, жыл iшiнде /ºыр¹а кјтiрiлетiн пайдалы ºазбаны» санын атайды.

Не ¹½рлым шахтаны» енiмдiгi кјп болсаак, сол ¹½рлыº шахта алабасыны» мјлшерi, пайдалы ºазбаны» јндiрiстiк ºоры.

Zпром соншалыº кјп болады. Атал¹ан параметрларды» шахтаны» ºызмет мерзiмi мен Т ºатнасын келесi формулудан керемiз:

Шахта јнiмдiлiгi не ¹½рлым жо¹ары болса, соншашалыº техникоэкономикалыº керсеткiшi жаºсы болады. Осы кѕнгi кјмiр шахтыларыны» јнiмдiлiгiн кебiнесе жылына, 1.8 деп 3?6 млн. т. дейн жабаланып алынып ж½р. Мундай шахтыларды» ºызмет јмiрi 50-60 жылдан кем болмайды. Атал¹ан жа¹дай¹а сёйкес шахта алабасыны» мелшерi: жазыº кјмiр ºабаттарында жайылым ба¹ытымен 3 тен 10 км дейн, жёне º½лама бетiмен 1,5 нан 3 км дейн; тiк ºабаттарды жайлым ба¹ытымен – 2,5 нан 7 км дейн, ал º½лама бетiмен 0,8 ден 1,5 км дейн.

Кен жумысын уымдастыру¹а ы»¹айлып шахта алабасын ºанаттар¹а, бремсберг, уклон алабына, этаждар¹а, панельге, та¹ы басºа ºазып алу¹а ыºшам алабасына белiнедi /1.9 сурет/.

Шахта опанын шахта алабыны» орталы¹ыны еткiзiп шахта алабын екi ºанатºа белiп тастайды. Егер ºанат мјлшерi бiрдей болса те» ºанатты алабы, ал те» болмаса – ºанатты аталады. Жер бетiнi» рельеф»не байланысты, не болмаса шахта алабасы су бассейнiнен теменде ºалып шахта оºпаны алабыны» орта кезiнен жай¹асу¹а орын боямай ºалса, сынар ºанатты алаба пайда болады.

²ос ºанатты шахтыларда тазарту жумысы шахтыны» екi ºанатында бiрдей жѕргiзiлiп шахтыны» јнiмдiгiн кебейтедi.

Шахта алабасын ерлеу алабы /поле по восстанию/ ягныйбремсберг алабы /окпанын тј»iкегiндегi камералар орныластын нeriзri горизонттан жогары/, жёнеº½ламаалабы /уклонное поле /нeriзri горизонттан темен/.

Шахта алабасын ºазын алу¹ы» ¹айлып кен ѕнгiлерi арºалы этаж, панель, горизонтка беледi.

Шахта алабасын этаж эдiсiмен дайындаганда /1,9 а суретi/, этаж штректерiмен узыннан созыл¹ан участкеге /этаж¹а/ беледi; жо¹ар¹ы шек арасы вентиляция штрегi, ал теменгiсi– транспорт (танушы) штрегi, ал екi жаº ºанаты шахта алабасынын шек арасына тiреледi. Шахта алабасынын барлыº этаждарынын жумысы јрлеу бетiнде¹i кѕрделi бремсберг, ал ылдый º½лама бетiндегi – курделi уклон ºызметiметiмен ºамтамасыз етiледi. Этажды» штрек арасыны» º½лама биiктiгi 200 – 450 м арасында. °детте осындай параметрде тазалау забой фронты шахты¹а жуктелген ендiрiс енiиiн ºамтамасызету ºамтамасыз етiледi. Этаждыº биiктiгiн ¿_э мына формуламен шамалу¹а болады:

М½нда L -тазалау жумысынын жылдыº мерзiмде жылжу мјлшерi,м;

g -пайдалы ºазбаны» ты¹ызды¹ы, т/м³ ;

m-кабатты» орташа есеппен ал¹анда¹ы ºалынды¹ы;

с -этажда¹ы кјмiрдi толыº ойып алу коэффициентi;

2 -ºос каннатты шахты» жумыс фронтыны» саны;

g_m кјбейтiндiсi ºатбаны» /пластын/ јнiмдiлi¹iн т/м² јлшемi мен сипаттайды. Егерде ºазыла¹ынып жатºан жал¹ыз ºабат /пласт/ орнында кјп ºабатты кен болса этажды» енкей (º½лама) биiктi¹i мына формуламен анºталады:

М½нда Sр- бiр мезгiлде тугелде ºазылатын ºабатты ºосынды ºалы»ды¹ы не болмаса оны» бiр бјлегiнi» ºосынды јнiмi я¹ный Sр=р₁ +р₂ +…+р_n .

Этажды» е»кей бетiнi» тiк жадыºтыºта¹ы проекциясын этажды» тiк биiктiгi деп аталады. Этажды» тiк биiктiгiн ¿_э мына формуламен табылады:

М½нда a-пласты» тѕсу бурышы, град;

Этаж ºанатын участкiлi деп атайтын аралыº бремсберг не болмаса скатпен арºылы кiшi бјлiмгi бјлiнедi. Бремсберг не скатты» ѕлесiне тиiген этажды» бјлiгiн ºазып алынатын алаба атанады /выемочное поле/. Кен ѕ»гiлерiнi» орыналасуына байланысты сы»ар не ºос, ºанатты алаба болуы мѕмкiн. ²уламалы бетiмен ºазып алынатын алаба кјбiнесе екiге бјлiнедi /подэтаж¹а/. °р-бiр подэтажда бiр ¹ана лава жай¹астырылады. Подэтажды» шек арасы аралыº /подэтажный/ штректен јтедi.

Панель ёдiсiмен дайында¹анда шахта алабасы (1.9,i сур) ылдый¹ы беттеп ºаº бјлiнiп /мјлшер шамасы 800-1200м дейiн/, ал узындыº мјлшерi 1500-2000м жетедi. Шахтыны» негiзгi тасу штрегiнен панельдi» ёлбетте орта кедiнен јрге ºаºарай панель бремсбергi ѕ»гiленiн, кейiннен сол штректен ылдый¹а беттеп пенель уклоны ѕ»гiленедi.

Панель ылдый¹ы ºарай /конвейер, вентиляция/ штректерi арºылы ярусºа бјлiндi. Екi штректi» арасында бiр лава орналасады. Панель ёдiсiнi» этаж ёдiсiнiмен салыстыр¹анда¹ы артыº шылы¹ы ºазап алу iсiн шо¹ырландырып, ºарºындату¹а жой ашады. Концентрация /шо¹ырландыр/ iсi кјмiрдi» јзiндiк ºунын тјмендетедi. Панель ёдiсiнде ярустарда кјмiр ºорын шегiнѕ ёдiсiмен кјмiрдi забойлардан негiзгi тасу штректерiне прогрессивтi конвейер транспортымен жеткiзѕге мѕмкiндiº ту¹ызады.

Панель ёдiсiнi» кемiстiгiне мыналарды жатºызу¹а болады - этаж ёдiсiндегiдей емес е»кей ѕ»гiлердi» сана ана ¹урлым кјп болады, жер астында¹ы штрек бойымен тасылатын транспорт жумысы 20-30% ул¹аяды.

Панель ёдiсiн жазыº не кјлбеу жазыл¹ан 16-18° дейн кјмiр ºабаттар ºорын ºарºјнды ºазып алу ѕшiн ºолданады/ Погоризонтты /1.9 в сур./ дайынды¹ында ор жа¹ында¹ы боласын тјменгi º½лаша алабалары шахтаны» нeгiзгi горизонтынасаналады.°p-бip бремсберг не алабы шeгiну ёдiciмeн ºазылып алынатын столб аталатын алаба¹а ºадыпаланады.

Пласты»ы»ºулама бурышы 12° дейн, пласт јтегаздi /1т ºазып алынатын кемiрден 15м³ жо¹ары/, сый ¹ызушы жынысты»јте сулы болып, кѕрделi гипсометрия жёне геология бузылымыны»ºулама буры кемiрºабатыныº ºулаума б½рышына жаºын болып, ºазба столбыатал¹ан алаба геология бyзылысаpaсына сыябын болса ºолдану¹а дурыс дептабылады.

Горизонтты бјлек столбтар¹а (јрге болсан, томенгi бетке болсын) бјлу ёдiсi кен орын ал¹ан себебтерiмеханизмдi комплекстердi» кобеюiпе, лава жабдыºтарыны» монтаж жёне демонтаж жумысы азайту, шахтыны» терендеуi мен кемiрден шы¹тын газды» кобеюiнен байланысты.

Блок дайындсы /1.9 г сурет/ жер астында¹ы узыттын мјлшерi 8-12км шаха алабы 2-4 бјлшекке /блок/ белiнедi.

Погоризонтты ёдiстiн кенорын ал¹ан себебтерiмынау: механизмдi комплекстердiн кјбеюi, лава жабдыºтарыны» монтажжёне демонтаж ж½мысыны» азаюы, осы¹ан ºoca, шахтыны» терендеуi менкјмipденшы¹атын газды» кјбеюi.

Шахта алтасын блок дайында¹анда /1.9,г сурет/ жер астында¹ы ½зындыº мјлшерi 8-12км шахта албасы 2-4 бјлекке /блок/ бјлiнедi. °р-бiр блок iшiнде тазарту жёне дайындаушы ѕ»гi ѕ»гiлейтi» забойларды» ауасын ауыстыратан вентиляция тармаºтары јз алдында дербес болуы ºажет: бiрiншi жел кiрiтiн, екiншiсiден шы¹атын. °р блоктарды» бёрiнде бiрден јтедi ºадып алын¹ан пайдалы ºазба блоктарда» бас транспорт штрегiмен СКИП оºпанына жеткiзiлiп жатады. Жер астында¹ы шахта алабасын блокºа мынадай жа¹дайда бјлген дѕрыс: шахта алабасыны» ½зынды¹ы ѕкм асса, жiреса јте газда кјiрдi кјп ºабатты кјрсеткiшке не болып т½р¹ан шахтады» (8 деп 10мы» т/тдукiп нен жо¹ары).

1.7 Жер астында¹ы шахта алабасыны» белiмдерi ºызып пайдаланутёртiбi.

Метан бойынша III жёне жо¹ар¹ы категориялы шахталарда, этаждардыжёне панельiшiндегiярустыжо¹ардан бастап теменºарай iреттеп пайдаланады /нисходящие/. Суы кјп,газыазшахталарда ѕкметтi»кен ендiрiсiнде хаупсiздiк баºылау мекемесiнi»( госгортехадзор) шешiмi бойыншатјменнен жо¹ары алатын тёртiпкеде ½лыºсат берiледi /ерлеу/. Этажда¹ы кемiрºорын тiкелейне керiºайту ёдiсiмен алу¹а болады.Бiрiншiсiнде тазалау ж½мысы ортадан басталып шахтыны» шекарасынакарай бетвалса /10,а сур/eкiншiciнде-кepiciншe/ 10, бсур/.

Керiсiншi ёдiстiº тiкелей ёдiске ºараганда, ½тымды жагына мыналарды жаткызамы».

1. Этаж жене ярус штректерiнi» тiреулерiн саºтап т½ру шы¹ыны аразан¹а тѕснек.

2. Этаж не ярус транспорт штрегiмен берiлiп тур¹ан таза ауаны¹ кен алын¹ан орын¹а сi»iп кету мѕмкiншiлiгiн азайту мумкiншiлiгiн тарылтады. Шегiну ёдiсiмен кјмыр ºазып кележатºан кѕннi» езiнде јрт шы¹а ºалса ерт орны /1.10сур/ бегет /1/ ардылы белiнiп бегеудi» алдынан кеiн тiлiп-јтетiн ѕ»и неге; жана лаваны баста¹а жолашылады.

3. Шегiну ёдiсiн ºолданылатын этаж не ярусты» ёзiрлiгiн алдын ала ºамты¹ан кезде тазарту жѕмысымен жер астында¹ы ºазындыларды дайындау жумысыны» орындаунда бiр – бiрiне кедергi тѕ¹ызбай транспорт, механизм, ºондур¹ыларды» пайдалануы жаºсарады.

4. .Алдын ала ѕ»¹ленген штректер кен ºабатын толыº зерттеуге мѕмкiншiлiк тѕ¹ызады.

Кен орнын тiк бетiлен ºазу ёдiсiнiн тиымды жа¹ына мыналар жатады: Тазалау забойларды дайындау мерзiмi ºысºа жене алдынала јтетiн штрек шы¹ындары аз болып. Бул штректердiн он бойлы ар¹ан сайын , ауа ауыстыру iсi ºыйындай тѕседi.

Шахта алабасын панель ёдiсiмен дайындайтын болса ярус алабасын шегiку ёдiсiмен эр – дайым ºаз¹ан дурыс шахта алабасы этаж¹а бјлiнсе шегiну ёдiсi тек ºана шахта ºанатынын мјлшерi 2км аспайтын болса ºолданылуы мулекiн . Бремсберг алабасында¹ы панельдар шахта ны» ортасынан бастап шетке ºарай алынады. Панельдердiн осы тёртiббен дайындау ёдiсi ал¹ашкы панельдерi дайында¹анда бас штрек ѕº¹iлеу жѕмыс кјлкмiн азайтѕ¹а мѕлекiншiлiк бередi.

Шахта алабасыны» панельдерi шахтыны» шеткi шек арасынан орталыººа ºарай шегiнiп алын¹ан жен, ейткенi мѕндайда басты штрек бiртiндеп ешiрiле бередi. Шахта алабасын дайындау /подготовка/ ёдiсiне, дайындал¹ан алаба белiмдерiнi» iске ºосу тёртiбi жёне шахта алабасыны» iшiндегi оºпандарды» орналасуына байла ауа ауыстыру схемалары ёр тѕрi кездеседi.

/1.11 сур/ этаж ёдiсiмен дайында¹ын шахта абрабасында оºпандарды» орналасуына байланысты кездесетi» ауа алмастыру вентиляция схемалары кјрсетiлген. Оºпандарды» ортаяыºта жай¹асºан жа¹дайда таза ауа 1 оºпанан жер бетiнен кiрiп оºпан тј»iрегiндегi камералардан шыгып, н½зделi бремсберг арºылы тасушы штрекке жете екiге бјлiнiп тазарту лавалар¹а барады. Пайдала¹ан ауа ыластанын вентиляция штрегiне шыгын, содын кейiн адамдар жѕретiн ходокпен вентиляция оºпанына /2/ жетiп ёрi ºарай атмосфера¹а шы¹ады. Шахтыны» ылдыйда¹ы кен алабасындада ауа осылайша ауыстырылып турады. /1.11, а сур/ кјрсетiлген шахталы» јр бетiндегi алабасында пайдалан¹ан ауа жо¹арыдан ходок бойымен темен жылжыйды. Бѕл схема¹а ыл¹ый жол берiле бермейдi. Хаупсiздiк ережесi бойынша газды шахталарда пайдалан¹ан ауа кјмiр ºабатыны» º½лама бѕрышы 10º дан жо¹ары болса тек ерге ºарай беттеп жiберуге рѕºсат берiледi.

Оºпандарды» орталыºтан-iрiктелген схемамен орналасºан жа¹дайда /1.11,б сур/ /центрально-отнесенный/ ыластан¹ан ауаны ёр ºашанда јрге карай а¹ыдып жатады. Бѕл схеманы» бiраз кемiстiгi долуына байланысты шахталарда селдiр кездесiп т½рады. ´те газды шахталарда жёне кјмiр ºабатылы» º½лама бѕрыны 10º жо¹ары болек шахта алабасын ашу ѕшiн негiзiнде º½растырыл¹ан /комбинированный/ оºпан орналастыру схемалары ºолданылады.

Орталыº ке болмаса орталыº-iрiктелген схемаларда ентиляция а¹ыс жолы лава этажды» шек арасына жеткенде барыншы ½зарады. Шахта оºпандары диагональдi орналасºан схемасында вентиляция а¹ыс жолы ºыскалау болып лаваны» этаж iшiндегi орын алысына байланысты мынадай кемшiшiлiктерi бар: аралыºтыºтарыны» алысты¹ына байланысты екi жаºты сбойкаменºысу жёне флангада¹ы опандарды ºосалºы ж½мысºа пайдалану ºиын¹а тѕседi. Оºпандарды» шахта алабасыны» долан. Тарына жайгыстыру шахта алабасын º½лама оºпандармен ашºанда кездеседi. Этаждарды» ºорын шегiнiп алу ёдiстерiмен ºабат шахты оºпандарын ендi скважиналармен б½р¹ылап фланг схемасымен жай¹астыру, ёсiресе ете газды шахталарда жёне шахта алабысн блоктi схемасымен дайындауда кен орын алады.

1.8. Кен орлына жол ашу жѕелерi /система вскрытия/.

1.8.1. Жал¹ыз дара пластаны ашу.

1.12 Сѕретте жал¹ыз дара жазыла жатºан пластаны тiк оºпанмен ашып оны» ºазып алу тёртiбi керсетiлген. Кјрсетiлген жѕйеде алдымен тiк оºпан, солдан кейiн оºпан тенiрегiндегi камералар, капитальдi бресберг ходогiмен алабасыны» ерiне ºарай етедi. Шахтаны» ердегi алабасын ºазып тауыса баста¹ында шахтаны» ылдый беттегi алабасыны» ºорын ºазу ѕшiн курделi уклон дайындалып ºойылады. Аты атал¹ан ѕ»гiлер /бремсберг, уклон/ кен орнына жол ашушы, я¹ный, кѕрделi ѕ»гiлерге жатады.

/1.12 сѕретте/ кен бетi ашыл¹аннан кейiн этажда¹ы кјмiр ºазылу тiкелей /прямой ход/ /1^-шi этаждын сол ºанаты/ не болмаса шегiну жѕрiсiмен /о» жаº ºанат/ мѕмкiндiгi кјрсетiлген. Шахтаны» бремсберг беттегi алабадан ºазып алын¹ан кјмiр забойды» ен боиымен транспорт штрегiне жеткiзiлiп бремсбергпен оºпан те»iрегiндегi камералар арºылы тiк оºпан мен ºыр бетiне шы¹арылады. Таза ауа оºпандарды» бiрiмен бремсберг бойымен транспорт штрегiмен тазарту забойына жеткiзiледi, ал пайдалан¹ан ауа вентиляция штрегiмен, ходок арºылы шурф пен жер бетiне шы¹арылады. Ылдай алабында ºазыл¹ан кен забойды» јн бойымен транспорт штрегi арºылы, уклон мен ёрi барып оºпан тј»iрегiндегi камералар, оºпан арºылы жер бетiне шы¹ырылады. Таза ауаны» жолы: оºпан, одан кейiн уклон транспорт штрегiнен кейiн забой, вентиляция штрегi мен ходок арºылы келесi оºпан арºылы ºыр¹а шы¹арылады.

Панель дайынды¹ында оºпан тенiрiндегi камераладан бiреѕдi» орнына ºос басты штректар ѕ»гiленен. Бѕл штректер ашуышы ѕ»гiлер олардан дайындыº – панель iшiндегi бремсбергтер басталып ѕ»гiленедi. Жазыº кјмiр ºабатан сол кјмiрдi» арасымен ѕ»гiленген º½лама оºпан арºылы ашу¹а болады /1.13 сурет/. Оºпан жер бетiнен темен ºарай ºазылып ѕ»гiленедi. ¶»гi 1 этажды» белгiсiне темендегесiн оºпан те»iрiндегi камералар ѕ»гiленедi. Осындай жѕмыс орындалуы этажда јзге дайындыº ºазындылар јтуге жол ашады. Забойдан жѕмыс орындалуы этажда јзге дайындыº ºазындылар јтуге жол ашады. Забойдан шы¹ып жатºан кен транспорт штрек, оºпан те»iрегiндегi камерадан º½лама оºпанемен ºыр¹а шы¹арылады. Таза ауа º½лама оºпанны» бiрiмен оºпан тј»iрегiндегi камерада шахтаны» екi ºанатына бјлiнiп транспорт штректерiмен тазарту забойларынан етiп ёрi ºарай вентиляция штрегiмен келесi оºпан арºылы ºыр¹а шы¹ырылады. 1-этажды» кен ºорын ºазып алып жатºанда º½лама оºпандар тере»детiлт келесi 2-этажды» транспорт штрегiн ѕ»гiлеуге жол ашылады. Шахтыны» кен алабасын º½лама оºпанмен ашу ёдiсi ал¹ашºы кѕрделi шы¹ыны тiк оºпанмен ашºаннан арзан¹а тѕседi. Осы керсетiлген жетiстiкпен ºатар атал¹ан ёдiстi» кемiстiктерiнде ата¹ан жен. Оºпанны» ѕзын малиерi оны кѕтiп, жјндеу шы¹ындарын кјбейтедi, тартып туратын болат арºан б½рын тозады оºпан iшiнде темiр жол транспорты болса. ²½лама оºпан жер астынан шыººан кендi забойдан бастап ºыр¹а дейiн тѕгел конвейермен жеткiзуге жол ашады. Бѕл кјрсетiлiп отыр¹ан жер астын ашу схемасы жазыº жер бетiне кјлбеу жаºын жатºан кјмiр ºабатын ашºанда жиi кездеседi. ²½лама, не тiк кјмiр ºабаттары негiзiнде тiк оºпан этаж квершлат тарымен ашылып горизонт кен ºоры тауысыла баста¹анда оºпан терендетiлiп жа»адан оºпан тј»iрегiндегi камералар, квершлагтар ѕ»гiленiп жал¹астырылады. /1.14,а сур/.

Егерде кјмiр ºабаты ºалы» болса оºпан кјмiр ºабатында жатºан бѕiрiнен орналасады /1.14, а сур/. Транспорт мен ауа алмасу схемаларын жолы /1.14,б сур/ сѕретiнен кјмiрiндi.

1.8.2. ²абатты кјмiрдi ашу жолдары.

Бѕрыш º½ламасы 10-25º дейiн кјмiр ºабаттырыны» арасы ёжептёуiр ºашыº болса кјмiр ºабаттырын оºпан мен кѕрделi квершланг арºылы ашу¹а болады /1.15сур/. Этажды дайындыº бола ºал¹ан кѕндi 1 жёне 2 тiк опандар этажды» транспорт штрегiнi» белгiлiне дейiн терендейiн. Бѕл горизонтта оºпан тенiрегiндегi камералармен, ал о¹ан транспорт квершлаг жал¹асады транспорт квершлагымен ºатар шахта алабасыны» ер жа¹ынан вентиляция квершла¹ы ѕ»гiлендi. Атал¹ан квершлагтар шахта алабасыны» ёрбiр бремсберг кјмiр ºабаттырында арºалы ер жёне уклон арºалы ылды алабаларына бјлiнедi. Бремсберг алабасында ауа ауыстыру ѕшiн ер жаº шек арасында квершлаг-» ѕ»гiлендi /1.15,а сур/. Шахта алабасын панель ёдiсiмен даиында¹анда тiк оºпандар бас штректердi» де»гейiне дейiн терендетiлiп сол горизонтта оºпан тј»iрегiнлегi камералар ºазылып транспорт жёне вентиляция квершла¹тары ѕ»гiлiнедi. Осы кјрсетiлген квершлагтардан ёр-бiр пласталарда басты штректер ºазылып олардан панель бремсбергтерi та¹ы басºа панель iшiндегi дайындыº жѕмыстар басталады. Аралыºтары жаºын кјмiр ºабаттыры.

Бѕиiрд жыныстарыны» т½раºтыл¹ы осал /ºѕлама бѕрыштары кјрсетiлген шамада болса аралыºтары жаºын кјмiр ºабаттары тiк оºпан дар оºпан тјре»iрегiндегi камералар де»гейiне 1"теренделедi. Шахта алабасын этаж ёдiсiмен дайында¹анды кѕрделi бремсберг 2"пен кѕрделi уклон 3"ходкаларымен берiк жыныс арасында жарал¹ан кјмiр ºабатыны» бойынмен.

¶»гiленедi ал те» жа¹адайда ºор¹аушы кен дi»гегiндегi кјмiр шы¹ынын азайту ѕшiн, ѕн, гiлердi тјменгi кјмiр ºабатымен ѕ»гiлейдi. Бремесберг пен уклон дарды кјмiрмен жанасты у»гiлеген дѕрыс. Тарнспорт штрегiнi» бойлайтын белгiынен бетi ашылма¹ан пластар¹ан пласталар¹а 4"пен 5"этаж квершлагтары ѕ»гiленедi. Осы ёдiсте кѕрделi бремсберг пен уклон 3'екi кјмiр ºабаттында орындалатын ж½мыстарды бiрден ºамтамасыз етедi. Шахта алабасы панель ёдiсiмен дайындалса¹ында кјрсетiлген дайындыº тёсiлдерi ёрбiр панельде ºолдынылады, жёне квершлагтар ёр-бiр яруста штректерiн тѕiстiрiп отырады. Атал¹ан квершлагтарды ярус квершлагтары деп атагады. Кјрсетiлген ашу тёртiбi жазыº кјмiр ºабаттырында ºолданса е»кей ºазбаларды» жалпы ѕзынды¹ы ºысºар¹анымен этаж /ярус/ сайын квершлаг јткiзуiн талап етедi. Кјрсетiлген ашушы тёрiбiдара горизонтты тѕрiне жатады. Кјп горизонтты ашушы тёртiбi ѕлгiсiдегi ºабатты тiк пласталарды этажды квершлагтармен ашып ёр-бiр этажда оºпан тј»iрегiндегi камераларды º½р¹анды атау¹а болады. /1.16сур/ ºабатты тiк пласталарды тiк оºпандармен этажды квершлагтармен ашºанын кјрсетiп т½р. 1^-шi этажды ºостiк оºпанмен жёне этажды ºос квершлагпен 1-транспорт, 2-вениляция квершлагтары 1^-шi арºылы ашºан этажды» кен ºорын ºазып жатºанда оºпандар 2^-шi этажды» транспорт горизонтына дейiн терендетiледi. Шахтаны» ѕстiнгi шек арасында тазу тѕнбаны» ºалынды¹ы ж½ºа болса 1^-шi этажда¹ы вентиляция ластын¹ан ауаны шахтыдан шы¹ару ѕшiн квершлаг орынына вентиляция шурфын ѕ»гiлейдi.

Этажды квершлаг ёдiсiмен ºабаттас кјмiр пласталардын ашу е» басты тиiмдi жерi ºазып тиелген кен бiраз белеске дейiн жазыº ѕ»гiлермен тасу¹а болады. Осы¹ан ºоса жа»а горизонт ашылып жатºан мезгiлiнде аº техниканы» прогрессивтi тѕрiмен жабдыºталуына мѕмкiндiк ада алады. Пласталарды» ºоры бiрден емса ёр мезгiлде таусылуына байланысты шахта ºос, кейдi оданда кјп горизонтын бiрден пайдалну¹а мёжбѕр болады. Пласталарды» º½лама бѕрышы 10º кем болса квершлагтар јте ѕзын байланысты ºаз¹ан кендi тасу, кеншiлердi» ºатнасу ѕшiн пласталар гезенк арºилы ºосылады /кѕрделi не болмаса этажды тѕрiмен/. /1.17,а сур/ шахта алабасын 1 мен 2 деп атал¹ан тiк опандар тјмергi кјмiр ºабаттына ºондырылып жо¹ар¹ы кјмiр ºабаттыры кѕрдiлi гезенгепен ашылып т½р¹аны кјрсетiлген. Оºпандарды» тјменгi кјмiр ºабаттын ºыйып јткен жерiнде не оладан темендеу белгiден оºпан тј»iрiндегi камералар 3 º½рылады. Жо¹ар¹ы кјмiр ºабаттымен тјменгi оºпан тј»iрегiнделi камераларды» тѕсынан тiк гезенк 4 пен ºосылады. Екi кјмiр ºабаттыны» екеуiндеде гезенк ма»айында вагонетка алмасттру процессi орындау ѕшiн тиiстi жол салынады. Осыдан кейiн ёр кјмiр ºабаттыны» он бойында шахта алабасын этажды ёдiсiмен дайында¹анда тиiстi кѕрделi бресберг 6 мен 7 ходоктерi ѕ»гiленедi. Тјменгi пласталан ºазып алын¹ан кјмiр жо¹аргы пластаны» бас транспорт штрегiмен кѕрделi гезенк 4 жеткiзiлiп тјменгi пласта¹ы оºпан тј»iрегiндегi камералар¹а жеткiзiледi.

Кјршi кјмiр ºабаттырын кѕрделi гезенк пен ашу тёсiлi ашушы ѕ»гiлердi» ½зынды¹ын ѕнемдейдi. Кјмiр ºабаттырын осылайша ашу тёртiбi жер астында¹ы транспорт ж½мысымен ауа ауыстыру iсiн ºиындату¹а соºтырады. /1.17,а сур/ бремсберг алабасындагы ауа ауыстру схемасы кјрсетiлген. Пайдала¹ан ауа жер бертiне шурф 8 арºылы ауыстырылып т½рады. Кѕрделi гезенк пен ºатты жыныс iшiне бiткен арасы тiгiнер 20м асатын жазыº кјмiр ºабаттырын ашады, ете жазыº, жаºын бiткен кјмiр ºабаттырын тiк оºпан жёне этажды гезенк тёртiбiмен ашады. /1.17, б сур/ шахта алабасына» этаж ёдiсiмен дайындал¹ан ашушы тёртiбi кјрсетiлген. Тiк оºпандар тјменгi пластºа дейiн жѕргiзiлiп оºпан тј»iрiндегi 1 камераларды ѕ»гiлейдi. Оºпан те»iрiгiндегi камералардан тјменгi ºабат кјмiр бойымен штрек 2' етiп одан јрге ºарай кѕрделi бремсберг 3; ал ылдый¹а ºарай кѕрделi уклон 4' ходоктерiмен ѕ»гiленiп, солардан тјменгi пласты» этаж штректерi ѕ»гiлене бастайды. Кјрсетiлген штректерден жо¹ар¹ы кјмiр ºабаттына этаж гезенктерi ºазылады / кјмiр тѕсiретiн 5' жёне ветиляция 6'/. Кѕрделi бремсберг 3' пен кѕрделi уклон 4' екi кјмiр ºабаттыны» жѕмысын ºамтамасыз етедi. Бiрiншi этажда¹ы шахта вентиляция схемасы, пайдала¹ан ауаны» адам жѕретiн ходок арºылы орталыº вентиляция оºпанына жеткiзiлiп т½р¹ан схемасы арºылы кјрсетiлген. Шахтаны» кен алабасын панель ёдiсiмен дайында¹анда гезенктер ярус штректерiнi» арасынан јтедi. Сондыºтан ондай гезенктi ярус гезенкi деп атайды.

Этаж гезенкiмен кјмiр ºабаттырын ºосу ёдiстерiмi» ½тымдыл¹ы этажды квершлаг ёдiстерiнi» ѕтыдылы¹ы мен бiр ы»¹ай. Б½л системаны» ½тылатын жа¹дайына материал, ºондыр¹ыларды жогаргы кјмiр ºабаттырына жеткiзiп беруi мен ºатар адам ºатнастарыны» ºыйындауы жатады. Алшаº бiткен º½лама бѕрышы 8º дейнгi кјмiр ºабаттыры тiк оºпан арºылы ёр-бiр пласталарды дербес жѕмыс горизонтын уйстастарып ашºан ½тымды болады, /1.17,в сур/. °р пласт јз алдына iске ºосылады. °р пласт бойынша јз алдына оºпан тј»iрiндегi камералар 1, кѕрделi бремсберг 2 жёне кѕрделi уклон ходоктарымен дайындалады. Атал¹ан ашушы тёртiпбен ºос кјмiр ºабаттынан артыº ашу¹а болмайды, жёне бас оºпанiшiнде екi жѕк кјтеретiк ºондыр¹ы орнатылу¹ады тлiстi.

1.8.3. Тѕйдектi ашушы системасы кен геология жаратылысылары.

Кѕрделi шахта алабасы бiрлестiрiп ашу ѕшiн жо¹ар¹ы кјрсетiлген ёдiстер ºиыстырылып ºолданылады. Мѕндай жа¹дайда ашушы системанын тѕйдектiлi атйды.

1.18,а суретiнде º½лама бѕрышы 15-18º дейiн бiткен 3 пластаны тѕйдектiлi системасымен ашу жолы кјрсетiлген. Екi тјменгi пласт жанаса бiткен,ал 3-шiсi ºашыº жарал¹ан. Жанаса бiткен пласталарды тiк оºпанмен этажды квершлагтармен, ал жо¹ар¹ы алшан жатºан пласт-кѕрделi квершлагпен. Ал тым кјнiле бiткен пласталарды бiрлестiрiп ашу ѕшiн жанаса бiткендерiн этажды квершлаг орнына этажды гезенк 2 ал кѕрделi квершлагты» орнына-кѕрделi гезенк 1 пайдала¹анд½рыс /1.18, б сур/ /1.18,в сур/ бѕктелiп жатºан 3 пластаны ашу кјрсетiлген.

1.18 сур туйдектi ашушы системалары а-жазыº кјмiр ºабаттыры (екшi жаºын, ѕшiншi алшаº( этажды жёне кѕрделi квершлагтар; б-ѕш неазыº бiнен кјмiр ºабатты (екеѕi жаºын, жёне ѕшiншiсi алшаº) этажды жёне кѕрделi геденк; в-º½лама б½рыша т½раºсыз кјмiр ºабаттыры.

1.8.4. Штольнямен кен ашу ёдiсi.

Таулы жерде кен орнын штольямен ишºан тиiстiле. Кјмiр ºабаттыны» жаратылысына байланысты штольня кеннi» јн бойымен, не болмаса кен тасуда женiлдi т½гызу ѕшiн жёне шахтыiшiкен шыººан су штольняны» ауызына а¹уына штольняны 0,003-0,006 е»кiш јтедi. Штольня јтетiн жер танда¹анда ескерiлетiн факт-орлар: Кен ºорыны» е» мол т½сынан; штольняны» ауызы шы¹атын тѕста, тау, ºар кјшкiнi, опырылып º½лайтын мѕмкiшiлiгi болмау¹а тиiстi, јзiн суы тасы¹анда штольняны су басып ºалмау жа¹дайы, жер бетiндегi º½рылыстарды орналастыр¹анда жер тегiстеу ж½мыстарыны» аздау болатын жа¹ы, штольнямен жербетiндегi транспорт, темiр жол ºатынасыны» сенiмдi болуы. Штольняны» жо¹ар¹ы жаºтавы кен ºоры таусылатын жа¹дайда тјменгi кјлбеу бiткен ºорын кѕрделi уклондар мен 3,4 ашады. Егерде ылдида¹ы ºор тiк бiткен кѕнде соºыр оºпан 6,7 мен жёне квершлагп 7 арºылы ашылады. Кјмiр ºабаты жер бетiне жаºында¹ан т½сынан ауа ауыстыру ѕшiн штольня 1 не болмаса шурф 2 етедi. Штольнямен кен ашу ёдiстерi жер астында¹ы транспорт ж½мысымен, жер астыны» суын жер бетiне шы¹ару iсiн ана ¹½рлым же»iлдетедi. СССР-да штольня ёдiсiмен Кѕзбастагы, Кавказда¹ы жёне ²иыр-Шы¹ыста¹ы кјмiр орындарымен бiраз рудалы кен орындары ашыл¹ан.

1.8.5. Руда шы¹ытын жер орынларды» ашын, дайындау ёдiстерiнi» ерекшелiгi.

Руда кенiшi металллды /темiс, мыс, ºалайы, мырыш т.б./ мен металлсыз /неметаллические/ /апатит, фосфорит, асбест, каомен т.б./.

1.19 Кенiшiн штольня арºыл ашу схемасы.

Атал¹ан кен орындарыны» жаратылысы, тѕсi, формасы ёр тѕрлi болып, кјбiнесе желiс не шолбал кјлемдi болып кездеседi. Шахтаны» кен алабасы ½зынды¹ы 1-2км болып этаждарма бјлiнедi. Тiке бiткен кен орнында¹ы этаж ºоры ѕ»гiлерiмен блоººа бјлiнедi. Этажды» биiктiгi ёдетте 60-80м болып кейде бѕл параметрi /20-300м/ арасында јзгерiп т½руы мѕмкiн. Блокты» шетi восстающий /1.20сур/ ѕ»гiсiмен ше»берленедi. Жазыº /горизонталь/ бiткен кен орны штректерiмен панельдерге бјлiнедi. Блок не долмаса панельдi» алабасында кен ºазу ж½мысы орындалады. Басты оºпандар ёдетте опырылу зонасына» сырт кеннi» жатыс бѕиiр жа¹ынан опыралу зонасынан 50-100м асырып ºондырылады. /1.21.сур/ Бѕл ёдiс ºор¹ау кен дiнгекiнде кен ºорыны» ºалуын азайту маºсатымен жер бетiндегi тѕрлi º½рылыс ѕйлердi опырылу зонасынан сырт жерге орналастыру¹а мѕмкiншiлiк т½¹ызады. Кјлем мјлшерi шамалы жазыº не кјлбей бiткен кен орындары ашºанда оºпандарды кен орнына» алшаº, опырылу зонасынан тыс жерден ѕ»гiлейдi. Кен орныны» мјлшерi мол болса ºос оºпанды орталыºта, мѕмкiншiлiгiнше шахта алабасынан тыс жерге орналастыру тырысады. ²½лама оºпандар кен орныны» iшiмен не болмаса кеннi» жатанды бетiндегi жыныс арасынан ѕ»гiленедi /1.22сур/ ²½лама оºпаннны» келешекте деформацияланбауы ѕшiн оны кен орныны» º½лау б½рышы опырылу бурышымен те» болмаса кен iшiнi» º½лаума б½р½рышымен ºатар јтедi /1.22,а сур/. Егерде кеннi» º½лау б½рышы опырылу бурышынан артыº болса, º½лама оºпандар опырылу б½рышымен ºатар јтедi /1.22,б сур/. Сон¹ы кезде, е»кi жёне тiк бiткен кен iшiн º½лама б½рышы 18º дейiн конвейер ºондыр¹ылы º½лама оºпандар мен ашып кјтижелi кјрсеткiштерге не болып жатар.

Жер бетiнен 1000м деп тере» бiткен кен iшiне тѕйдектi ёдiстерiмен ашып, ал¹ашºы 1000-2000м терендiкке дейiн тiк оºпан ѕ»гiлер, ал одан тере» жатºан кен iшiн соºыр оºпан арºылы ашады. /1.23суррет/. Транспорт штректердi кен орныны» ºалынды¹ы 1-5м арасында болса сол кеннiп јн бойымен /1.24, а сурет/, ал кеннi» ºалынды¹ы 5-50м болса кен бойынан 15-20м тысшы¹ап жыныс арасымен ѕ»гiленедi. /полевыми/. /1.24, б сур/. Егерде кеннi» ºалынды¹ы 50м асса ºос штрек бiреуi кен iшiмен, екiншiсi ºоршауасы жыныс арасынан /1.24, б, в сур/.

1.8.6. Оºпан тј»iрегiндегi аулалар камералар.

Шахта оºпанын /оºпандарын/ барлыº шахта ѕ»гiлерiмен жал¹астырып, ºатнас жасатып т½ратын ѕ»гiлер жиынты¹ын оºпан ј»iрiндегi аула атайдаь /около ствольный двор/. Оºпан е»iрiндегi аула арºылы жер бетiне шахтыдан кјтiрiлетiн жѕктi» бёрi јтедi жёне жеткiзелiш т½рады. Сондыºтандаоºпан тј»iрегiндегi аула маневр операция ларына ºалайлы жасалады. ²ызмет камералары транспорт, шахтан су кетеру т.б. ж½мыс тындыру¹а ы»¹айлы болу¹а тиiстi. Ашушы ѕ»гiлердi» орнын танда¹анда оºпан ј»iрiндегi ауанны» берiк жыныс арасында оналастырудыº дурыс екенiн ескерген жен. Оºпан ј»iрiндегi ауланы» жѕк јткiзу ºаблеты шахтаны» кен јндiру мѕмкiншiлiгiмен сёйкес болуы керек. Лаула iшiндегi рельс º½лама профильдерi жылжу ба¹ытымен санасып та¹айындалады.

Оºпан лауласыны» пiшiн ѕйлесiмi мындай факторлар¹а байланысты: оºпандарды» санымен јзера орналасу, Кетерушi ыдысты» ѕлгiсiне, ашушы система¹а ашылатын комiр ºабаттарыны» оз ара орналасу тёртiбi, жер бетiндегi темiр жол ооналасу тёрбiне. 1,25 суретте орталыºтан шы¹атын ºос оºпан ауласы керсетiлген. Лаула iшiндегi камералар ез алдына та¹айындал¹ан мiндетi бар жёне хаупсiздiк ереженiн тiлегiне сёйкес º½рылади. Мысалы: насосты, жер астында¹ы электр подстанциясын ºауырыт су басып ºалма ѕшiн ѕш ѕ»гi болуы керек / ходки/. Оны» бiрi су ºѕбырыны» ходогi оºпан мен 7м биiктiкте ºосылады, ал езге екеѕi са» лаусыз / герметикалыº/ есiктермен жабдыктал¹ан алуа¹а ºосылады. Орталыº жер астында¹ы электростанция мен бас су кјтеретiн камераларды» еденiнiн биiктiгi оºпан ауласында салын¹а рельс бойынан 0,5м биiк болуа тиiстi. Насос камерасыны» еденiнен 5,5м сарºыл¹ан јр /канава/ арºылы шахтыдан тјмен су а¹ып жыйылатын су жи¹ыш /водосборник/ ѕ»гiленедi. Су жый¹ыш iшiн лайдан алма кезек тазартып т½ру ѕшiн екi ѕнгi дайындарады. Басы су кјтеретiн орынны» су жый¹ышыны» кјлемi ёдеттегi 4 са¹ат жиылатын су кјлемiнен кем болмауы керек.

1.24 Сурет кенiшiн дамында¹анда транспорт горизонттарыны» схемалары.

А - кен ºалынды¹ы шамалы жа¹дайда

В – ºалынды¹ы ортанша ºабаттарда

Б – ºала» кен орны

В – ете ºалы».

°р-бiр шахта горизонтында хауiпсiздiк ережешi бойынша ерт сендiргiш поезд, ертке ºарсы жабдыº саºтайтын ºойма болу¹а тиiс. °детте атал¹ан поездбен ºойма оºпан ауласында орналасады. Клеть оºпанымен ºатнасатын ѕ»гiлер јртке есiкпен жабдыºталады. Шахтаны» кебiнде жер астында¹ы жѕк аккамуляторлы электровозбен тасылады.

Б½л электртвоздарды» батареяларын тоºтандыру ѕшiн /преобразовательная/ тѕрлендiргiш станциясы, зарядтайтын камера жёндейтiк шеберханасы болады. Ж½мыс ая¹ында ºыр¹а кјтерiлер алдында ж½мысшылар аялдама камерасанда жиналады. Ж½мысшыларды» саны 500 адамкан асса медпункт º½рылысыда ескерiледi. Транспорт ж½мысы ºарºынды јтiп жатºан жерде диспетчер орналасады.

2. Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу ёдiстерi.

2.1. Жеке тау ѕ»гi тјнiрегiндегi жыныс сiлемiнi» кернеуде формациялыº жа¹дайы негiзгiнен мёлiметтер.

Жер астында¹ы жыныс сiлемi ѕстiне бiткен ºалы» жынысты» ёр-бiр элементарды жыныс бјлшегiнi» бетiне тѕсетiн ºысым Р кјлем те»есi. Мундайда дегенiмiз жыныс ты¹ызды¹ы, т/м³

Кјрсетiлген жыныс бјлшегiнi» деформацияланыуна ºоршан т½р¹ан жерiмен ºарсы ºысым¹а д½шар болып жан-жаºты /ѕш остьтi/ ºысым жыныс сiлемi тендi кернеу жа¹дайында болады. Жыныс сiлемiнi» кернеу жа¹дайы тек ºана Р кѕйiне байланысты. Жыныс сiлемiнi» жан-жаºты те» кернеу iшiнен жыныс ѕ»гiсi ѕ»гiленгеннен кейiн б½зылады.

Б½л ѕ»гiнi» те»iрег»нде кернеу жѕелерi ºайта белiнедi.

2.1. суретте де»гелек ѕ»гi кесiндiсiнде фотокјрнеу ёдiсiмен тѕсiрiп ал¹ан басты жёне тангенцыль кернеулердi» изоы¹ы кјрсетiлген. Кѕш сызыºтарыны» ºоюлан¹ан жерлерi кернеу концентрациясынсу паттайды. ¶»гiлердi» кейбiр н½ска бјлегiнде тјбесiнен не табан жа¹ынан хаупты созылу кернеуi пайда болады. Кернеу концентрациясы кѕшi жынысты» берiктлiгiнен асып кетсе жарылуына апарып со¹уы мѕмкiн. ¶»гi бойыны» жынысы жарылып-тозуы ёр тѕрлi јтедi. Бiр жа¹дайда жыныстар шытынап жарылып барып кесекке бјлiнiп тѕседi. Ал екiншi жыныстар деформация пластикалыº тѕрiнде жынысты ѕ»гiнi» iшiне ºысып шы¹ару тѕр»мен сыипатталады. ¶»гiнi» сверт тенiрегiнде сiлемiнi» iшiне терендеген сайын кѕйреу кѕшi ёлсiрей беретiн кѕйреу зонасы пайда болады. Жыныс формасыны» јзгеруi жёне оны» толыºсуы ѕ»гiнi ѕ»гiлеген кезде кернеу тендiгi б½зылып тау ºысымын бiлдiредi. ¶»гi тј»iрегiндегi тiреуге, кен дi»гегiне, сiлемге тѕсiп т½р¹ан кѕштi кен ºысымы деп атайды.

2.2 жыныс ѕ»гiлерiн тiреу.

Тендi кернеу жа¹дайыны» б½зылуына байланысты тј»iректегi жыныс ѕ»гiнi» iшiне жылжып оны толтыру»а тырысады. Формасын, жобады кјрсетiлген ºуыс мјлшерiн саºтау маºсатымен жыныс ѕ»гi iшiне тiреу ºойылады.

Жыныс ºазбасыны» iшiндегi тiреу тј»iргiндегi тау жынысы ѕ»гi iшiне жайылу»а кедергi болып, сыртºы ºысым¹а тјтеп берiн кейде сыныпта /деформацияланып/ т½рады. Тiреу конструкциясы, дайындаушы ѕ»гiлермен тазарты забой ларде кен ºысымыны» кѕшi, тѕнiсѕ схемасымен санасып т½ру»а тиiстi. Егерде ѕ»гi жыныс сiлемiнi» »атты т½сынан ѕ»гiлентен болса кѕйреу зонасыны» мелшерi шамалы болып, тiптi болмауыда мѕмкiн. Осындай жа»дайда тау ºысымы щамалы бол»андыºтан т½тºыр /жесткая/ конструкциялы тiреу ºолдану¹а болады. Егерде ѕ»гi тазарту жѕмысыны» зонасында оны» ѕстiнде iсiнiп кетѕге ыºпал осал жыныста, арасында. Болса жынысты» жылжу барысы ºазындыны» тј»iрегiдегi кезге тѕсергiк кернеуге соºтыºтырады. Кѕштi кен ºысымына шыдайтын т½тºыр конструкциялы тiреу ºолдан¹ан экономика т½р¹ысынан ал¹анда тиiмсiз. М½ндай жа¹дайда тiреудi» ºысыунан формасы саºтал¹анмен ºиыº мјлшерi тарылып конструкциясы жёне тiреу кѕшi саºталып т½рады. Кен ºазындасыны» тiреулерiне мынадай жалпы талап ºойылады: кен ºазындысыны» айдынын тарылтпай тiреу ºуаты жеткiлiктi болыпт½руы, аэродинамикалыº кеденгiсi /сопротивление/ шамалы болып, тiреу конструкциясы тау ºысымына, оны» кѕшiмен тѕрiне сёйкестiгi.

Тiреу ѕ»гi айдыны» ½заº мерзiм д½рыс кѕйде саºтап т½ру шы¹ыны» ѕнремдiлiгi, тiреудi жасап оны º½ру ып-жаску ж½мыстарыны» механизацияландыру мѕмкiншiлiгi, жендеу ж½мыстарын орында¹анда ы»¹айлы болып т½рып. Кейде тiреулер арнайы талапºа сёйкес болу¹а тиiстi. Мысалы: јрт жа¹ынан хауiпсiздiк, сујткiзбеушiлiк, јте кѕрделi гидрогеология жа¹дайында ºазындыны ѕ»гiреу т. б.

2.3. Тiреу материалдары.

Тау ºазындысын тiреуге а»аш, металл, бетон, тјмiрбетон, таби¹ы жёне жасанды тастар ºолданылады.

Жер астанда iреу ретiнде ºалºан жапыракты /ºара¹ай, шырша / а¹аштардын жонылма¹ан тѕрi / круглый//рудник треуi/ жене жоныл¹ан / распил, щпал, брус, обаполдар/ пайдаланады. Рудник тiреуi ( стойка) деп жонылма¹ан диаметры ºден 34см дейiн, ал ѕзынды¹ы 0,5 тен 7м дейiн а¹ашты атайды. Распил ден ен бойынан ºаº тiлiнген тiреудi атайды. Брусья деп екi не терт жа¹ы арамен кесiлiп жоныл¹ан а¹ашты атайды. Беренелердi таºтай¹а арамен тiлгенде ºалдыºтарын обаполы атайды, ал ен бет жа¹ында¹ысын горбыльдейдi. ¶зынды¹ы 1м обапол – затяжка атайлады. Тау ѕºгiлерiнiº металл тiреулерi шойын болат материалыдарынан ºѕрылады. СТЗ, СТ5 маркалы мырыш материалдары профильдi прокат пен тараº, жёне тiлiнген темiр тѕрiнде ºолданылады.

2.2. сур. Шахты тiреуiн жасайтын арнайлы мырыш прокаты.

2.2. суретте металл тiреуiн жасау¹а / 17 ден 27 кг/м дейiн/ арна¹фн мырыш профиль прокатты» кесiндiсi керсетiлген мырышта» денгелек т½рi железбетон ºѕрылысында арматура ретiнде жёне штангалы тiреулерде ºолданылады, ал ºос таврјлы темiр, швеллер жёне рельс – оºпан iшiн º½рылыстыр¹анда ºолданылады.

Байыр¹ы маркалы мырышты» кемiстiгiне коррозия¹а беймдiлiгi жатады кѕрделi гидрогеологиялылык жа¹дайда ѕ»гiлердi тiреу ѕшiн шойыннан ºуйыл¹ан тюбинг кулданылады. Бетон деп ºатып ºал¹ан цемент, ºѕм, шиыршыº тас ºосындыларын айтады. ²ѕм мен ºиыршыº тастарды толтырушы деп атайды. Бетон ºѕрамы ѕлесiне тиетiн цемент, толтырушы заттарды» салмаº не аумаº мелшерiмен аныºтайды. / Ц : П : Ш/. Бетонны» ºаттылы¹ын маркасынан анверады. Бетонны» маркасы деп 28 кѕн iшiнде температурасы , ауаны» салыстырмалы дымºылды¹ы 90-100% неа¹дайда ºатºатын т½р¹ан бойында ºысым¹а берiктiк шетiн атайды. Бетонны» берiктiгiне шек болатын басты факторлар¹а мыналар жатады: цементтi» маркасы, сумен толтыр¹ытары» мјлшерi, º½ю ёдiстерi. Бетон¹а ºосылатын цемент мјлшерiне байланысты: семiз, орташа, арыº тѕрлерi болады. Тау ºазындысып тiреу ѕшiн семiз не орташа бетон /бетонныº 1м³ мјлшерi 200-250кг цемент ºосылады/ ºолданылады. Бетон ºосындысын /бетономешалка/ бетон дайындайтыi ºоныр¹ыда дайындайды. Кёдiгiмгi ºою семiз жёне ортаншы бетон тау ѕ»гёсiн ºорсаулап бетондайды. ²орсау а¹аш не металлан º½рылады. Егерде бетонды дайындап оны º½йып, пайдалану арасы алытап ºалатын жа¹дайда.

Бетон º½н б½рын ºатып ºалмас ѕшiн аросында арнайы ºосындылар куиылады. Мѕндай бетонды /пластифицированный/ деп атайды. Кёдiгiмгi бетон мен ºатар арнайы бетондар /тез ºататын, торкрет-бетон, шашыранды-бетон т.б./. ²олдакылады тез ºататын бетонны» ºатайы процессын тездетѕ цемент массасыны» 2-3% те» Са св ѕшiн ºосындылар ºосылады. М½ндай бетон бiр сутканы» iшiнде ёжептёуiр кѕшiне ене алады /3000 н/см² / дейiн. Теркрет-бетон цементы мол /850 кг/м³ ºосынды¹/ º½м, ºиыршыº тас ºосылып жасалады. ²осындыны» 10-12% су болып я¹ный тјркрет-бетонны» консестенсияся суйыº бетон¹а таяу болу¹а тиiстi. Теркрет-бетонды, бiрнеше сантимерт ºалынды¹ымен цемент-зе»брегiмен тобега жасырады. Су еткiзбеу ºасиетi, тезiмдiлiгi жабайы бетоннын жо¹ары. Тамшы бетоны» теркрет бетоннын айырмашылы¹ы толтырушы затты» тѕиiрi iрiлеу келiп бетонда тез ºатыратын ºосындылары болады. Тамшы бетонны» консистенциясыны» суиыºты¹ы арнайы бетон атºылайтын ауа ºундыр¹ысын ºолдану¹а бетон ж½мысы ºорсаусыз орындалады. Бетон тек ºысым ºѕшiне ¹ана тетеп бере алады. М½ны тiреу конструциясын танда¹анда еакерген жен. Темiн бетон деп бетон iшiне º½рыш сабаºтары-арматурасы бар бетонды атайды. Арматура темiрбетонны» ºысым¹а ºарсылы¹ын кѕшейтiп ºака ºоймай иiлiске ºарсы ºарсыласу мѕмкiншiлiгiн кјтередi.

Кейде алдын ала ширатыл¹ан арматуралы тјмiр бетон ºолданылады. М½ндай жа¹дайда арматураны бетон ºуйлмай т½рып ºатты тартып, содан кейiн бетон ºуиылады. Осыныº нётижес»нде бетон iшiнде кернеу кѕш пайда болып кѕйрету кѕшке ºайраты молаяды. Таби¹и шой-тас ºазындыны» фундаментын толтыру¹а не болмаса тiреудi» сыртында¹ы º½старды бiтiндеуге ºолданылады. Жасанды º½рылыс материалдар ретiнде кiрпiш, бетонит, шлакоблок т. б. атау¹а болады. Бетониттар 150 марка бетон ºосындысынан жасалса, шлакоблок шахтыны» кѕйген топыра¹ынан не тѕiршектелген шлактан жасалады. Орнатылатын ѕ»гiнi кјлдене» ºиынды формасына байланысты /бетониттi» тѕрi тiк бѕрышты не сѕиiр формалы келедi/, ал шлакоблок кјбiнесе тiк б½рышты болады.

2.4 Тау ѕ»гiлерiнi» тiреу конструкциялары, мјлшерi, формасы.

Кен ѕ»гiлерi ке»iстiкте тiк, е»кей, жазыº тѕрлерi кездеседi. Тiк шахта оºпаны ½зыº жыл¹а арнал¹андыºтан ºиыс ше»берi дј»гелек болып т½тас бетонмен шегенделедi /2.3 сур/. Тiреудi» ºалынды¹ы жа¹дайына байланысты 200 деп 300 мм асып жатады. Егерде оºпан сулы, осал жыныс арасында еткен болса тiреу металлдан не тјмiр бетон тюбингтен º½рылады. М½ндай жа¹дайда оºпанны» ºиындысы де»гелек келед Тюбингтердi» саºиналы ºабыр¹алары ауаны» жылжыуына /аэродинамикалыº кедергi/ кедергi келтiредi. Тюбингтен º½рал¹ан тiреу ºымбатºа тѕсетiн бол¹ансо» т½тас бетон тiреу орын алуы мѕмкiн.

Тiк оºпан iшiн армировкалад деп кјтергiш ыдыс жылжитын бетiн ба¹ыттайтын конструкциялар /расстрел мен желiлер/, º½быр орныºтырып iлетiн растрелдер мен авария /апат/ кезiнде адам јтетiн басºыш бјлiмi атайды. Армировканы» негiзi ауыртапалы¹ын кјтеретiн эоемент-расстрелдер. Олар оºпанды, кјтер¹iш, º½быр бјлiмдерiне бјледi. Желi /проводник/ iлiнетiн расстрелдi-басты, ал јзгелерiн ºосалºы расстрелдер делiнедi. Бетон мен тюбингпен бекiтiлген оºпанны» расстрелдерi №14^шi ºос таврдан º½рылады. Бас расстрелдер бекiнiстi» iшiне 250 мм таяз е»гiзiлмейдi. ²осалºы расстрелдер кейде бiр басы бас расстрелге сѕенiп б½рыштама мен болтпен бекiтеледi. Бас расстрелдер дёлмё-дёл бiр жазыºтыºта орналасады. Металл расстрелдарыны» кемiстiгiне коррозия»а iуестiгi. Желiлер кјтергiш ыдыстарды» бiр iзбен ºоз¹алуын ºамтып т½рады. Олар а¹аш, металлдан жасалады. А¹аш желi 18*18 не 18*20 см ºиыºты ºырлы а¹аштан жасалып расстрелге басы мен ѕшi желiден шыºпайтындай болтпен бекiтiледi /24, а сур/. Металл желi рельстен, не болмаса швеллерден, б½рыштама темiрден º½рал¹ан коранты темiрден жасалады. Рельстен жасал¹ан желi расстрелген арнайы ºапсырмамен бекiтiледi /2.4, б сур/.

/2.3 сурет/ бетонмен жiне металды армировкалан¹ан тiк оºпанны» ºиындысы.

сурет. Желiнi» емталл расстрелдерге бекiтiлуi.

А – а¹аш желi;

Б – рельстен жасал¹ан желi;

В – желi;

Г – расстрелдер;

Д – ºапсырмалар;

Е – тѕнiнѕ бастырмасы;

Ж – ºапсырманы бекiтетiн болты»;

З – центрегелтетiн шеге.

Хауыпсi здандыру ережесiнi» талабына сёйкес. Оºпан бiрiнде саты бјлесi мiндеттi тѕрде º½рылады. М½ны орындау ѕшiн екi расстрелдердi» арасыны» ºашыºты¹ын 8м асырмай металлдан не болмаса а¹аш сјре орнатып оларды¹ ѕстiне е»кекiгi 80º дейiн саты ºойылады, ал серенi» шетiнен адам јте алаты» мјлшерi 0,7*0,6 м тесiк ºалдырады. Басºыш белмесi оºпанны» јзге бјлiм шелерiнен металл не а¹аш ºоршаланады.

²½бырлар ºосалºы расстрелге биiктiк ара алшаºты¹ы 6-10м iлгектермен бекiтiледi. Кабель оºпанны» шегенiне арасына, 5-6м ºалдырып ºапсырма мен шегеленедi. Хаупсiздiк ереже шарты бойынша кјтерiлiп жылжып т½р»ан ыдыс пен шегенделген оºпан ºабыр¹аны» арасы не оºпанны» јзге армировкелерiнi» арасы мен белгiлi, са»ылау ºалдырыл»¹а тиiстi. Оºпанны» диаметрi ѕлгiленген /типизированы/. Кјмiр јндiрiсiнде интервал арасы диаметрi 4-8м дейiн. Оºпанны» кјлдене» ºиыº мјлшерi бар керектi жабдыºтарды хауiпсiздiк ережеде кјрсетiмен са»ылау мјлшерiмен сыйгызаты» болуы керек. Оºпанны» ºиыº мјлшерi ауаны» жалжу шапшанды»ына сыналады. Жауапкершiлiгi темен деген тiк ѕ»гiлер /барлау шахталарыныi оºпаны, шурфтар/ тiк б½рыш формасымен ѕ»гiленiп шi кјбiнесе а¹ашпен шегенделедi. М½ндай ѕ»гiлердi¹ армировкасыда а¹аштан болады /2.5 сур/.

2.5 сурет. Т½тас а¹аш шеген.

1 – тiреу брус;

2 – ºатарлы бјренелер;

3 – прогондар;

4 – расстрелдер;

5 – сѕре шеге /костыль/, прогонды бекiтетiн;

6 – жетекшiлер /ба¹ытаушылар/;

7 – бас½ыш бјлмесi;

Жызыº не е»кей ѕ»гiлердi шегендеп тiреу ѕшiн а¹аш, металл, бетон, тамаш бетон, тас жёне ºосынды материалдар ºолданылады. ¶»гi ºиындысыны» фирмасы, атºаратын ºызметiмен тiресу материалыны» тѕрiке байланысты 2.6 суретте ºыска мерзiмде пайдаланатын ѕ»гiнi» а¹аш шегенi.

2.6 сур. А¹аш шеген

A. Тјбе шегенi;

B. Тiк б½рышты рама;

C. Трапеция тѕрлi рама.

²атты жыныс арасында¹ы ѕ»гiнi» тјбе тiреуiмен шегендейдi. /2.6, в сур/ Рамалар 15-30 см де»гелек а¹аштан ºиын алынады арасынан 0,7 - 1,5 м алшаºтыº ºалдыра отырып ѕ»гiнi» ј» бойын шегендейдi. Тiк тiреу /стойки/ мен тјбе тiреуi арнайы кертiк арºылы бекiтiледi, /паз не лапа деген кертiк/. Шегендеѕшi раманы» бекiтитiнэлементын замок ден атайды /º½лон/. Раманы» тiреуiн жердегi ш½нкыр¹а кiргiзiп, ал замогiн / º½лып/ ѕ»гiнiк тебесi мен ºабыр¹а арасан мыºтап сына ºа¹ып бекiтедi. Ал тiреулердiн арасынан тас, жыныс јтпес ѕшiн рамалардын арасын таºтай, берененiн кесiидiсiмен не горбыль мен шегендеп, ал таºтайдын арасын ты¹ындап ºояды. Рамалы тiреу ºатºыл тiреулерге жатада. Рамалы тiреудiº» сѕиiреленген дерi ºысым тѕскенде ѕшi мѕжiлiп шамалы iкемдiлiк пайда болады. Металлдан жасал¹ан тiреулердi» тезiмдiлiгiн, ºаттылы¹ын, отºа жамбау ºасиетiн, ѕнемдiлiгiн атап¹а кјрсемге болады. Оны ºатºыл рамалы тiреу ретiнде пайдалану¹а болады. Тазарту жѕмысыны» жёсерi тѕсетiн зонасында¹а ºазындылар икемдi тiреулерiмен шегенделедi.

Рамалы тiреудi / 2.7,а сур/ рельс тен не болмаса ºоставралы №14 – 20 балкадан дайындайды. Тiк тiреу тебе тiреулерiмен ºѕйл¹ан тиянак / башмак /, мына жер¹е келдим не болмаса жапсырмамен бекiтiледi.

2.7 сур. Металлдан жасал¹ан тiреу. Жер¹е келдим

а – ºатºыл рамалы тiреу;

б – икемдi арја тiреуi.

Икемдiл арºа тiреуi / 2.7, б сур/ арнайлы профильдi темiрден жасалады. Тiреу 3 белшектен ºѕрылады: арºа формалы тебеден жёне екi ºисыº аяº тiреуден. Тјбе тiреудiн ѕштерi тiк келiп телескоп жолымен сусып тiреудiн икемдiлiк сипатын орындау¹а мѕмкiншiлiк тѕ¹ызады. Тебе тiреуiмен тiк тiреулер ºамыт арºылы бекiтiледi. Икемдiлiктiн / сусымалдыºтыºтын / мѕмкiншiлiк ºамытты» ºысып – тануымен мелшерленедi. Металл тiреулерiне анкерлi /штан¹алы / тiреуде жатады. Атал¹ан тiреу ºатты, браºта жарылып тѕр¹ан не болмаса ºабатты ºаттылы¹ы f›4 жо¹ары жыныстарды» iшiмен ѕ»гiленген жазыº ѕ»гiлердi» тебесiн бекiтуге ºолданылады. Анкерл» тебе тiреуi ºабатты жынысты не болмаса бјлшек тастарды бекiту ѕшiн ºолданылады /2.8 сур/.

2.8. сур анкер тiреуiмен шегенделген ºазынды.

2.9. сур анкер штангасыны» бјлшектерi.

1 – сыналы штанга;

А – штан¹а;

Б – сына;

В – тiреу плитаы;

Г – гайка;

2 – кернеу штангасы /распорная/;

А – штанга;

Б – темпешек;

В – кернеу саºинасы;

Г – шошаº гайка;

Д – болтты» басы.

Анкер тiреуi ½зынды¹ы 0,6 ден 3м дейiн металл штангасынан металл пластинкалары не болмаса ºырлы темiрден жасалады. Шнур iшiнде штанга гайкамен бетiтiледi. ´ндiрiсте сыналы жёне кернеу тiреулерi ºолданылады. 29, а суретiнде кјрсетiлгендей штанганы» бiр жаº ѕшiнен металл сынасы ºа¹ылатын енi 3-5мм жыра жасылады. Тесiлген шпур¹а штанга жыра салнган ѕшiнен енгiзелед. Штанга шнур iшiнде бекiп ºалу ѕшiн екiншi шы¹ып т½р¹ан ѕшiне соºы берiледi.

Штанга шнурда бекiгеннен кейiн шы¹ып т½ра¹ан штанга ѕшiне тiреу плита не болмаса арнайы профильды пластинка орнатылып б½ранда гайкамен бекiтiледi /2. 9, б сур/. Штангашы» оймалы ѕшiне шошаº гайка б½ралып, оны» штанга бойымен жылжы¹ан сайын кернеу гильзасын шнур¹а тiрелтедi. Кернеу тiреу сыналы тiреуден ºымбат болсада ºолдану¹а ы»¹айлыраº болады. Штанга тiреулерiнi» ºатарды¹ы мен јз ара алшаºты¹ы 0,8-1,5м дей болады. Анкер тiреуiнi» тиiмдiлiгi мынада жатыр тiреу орнату ѕшiн ѕ»гiнi кенейтудi» ºажестсiздiгi, тiреу ºою шы»ыны аз болуы /металл, темiр бетон тiреылерiнi» орнату шы¹ыны 3-5 рет аз болады/, ауа еткiзѕ жолыны» ке» болуы. Тас тiреулер тау ºысымыны» ºалыптасºан ѕiгёлерi» ºойылады. Керек бол¹анда тас тiреудiн арасына ºалынды¹ы 30мм дейiн а¹аш тесеу ºолданып, ал º½ыс жерлерiн сусымалы материалдарымен тортыру тiреуге икемдiлiк мѕмкiншiлiк бередi. Тас тiреу фундамент, тiк ºабыр¹а мен º½мбезден º½рылады. ²абыр¹алы кѕмбез цемент ертiндiсi мен бекiген кiрпiштен не болмаса бетонды тас /бетонит/ пен ºабыр¹а, тјбелерi ºаланады. ²абыр¹а мен, кѕмбездi» ºалынды¹ы 25-64см жетедi. Кѕмбездi арнайы ºалºан-ºалып арºалы ºаланады. Куйыл¹ан бетон тiреу тас тiреулердi» бiр тѕрi бола т½ра формаларыда бiрдей болады Бетон тiреудi» айырмашылы¹ы жiксiз болып кездеседi. Бетон тiреуiнi» ºалынды¹ы 25-35см тас тiреу ден кѕштiлеу болады. Атал¹ан¹а бетон тiреу су еткiзбеу ºасиетi артты¹ырыº. Бетон тiреуiн фундаменттен бастап кетередi. ²абыр¹амен кѕмбездi ºалыппен кјтередi. Бетонды орнына арнайы бетон º½й¹ыш /бетоноукладчик/ º½йып, пневматика не болмаса электр тербеткiш /вибратор/ арºылы ты¹ындалады.

²атты жыныс арасында¹ы ѕ»гiлер тiреу тiлемейдi. ²абыр¹а тебе жыныстары желмен мѕжiлуiнен саºтау ѕшiн бiр ºабат тамшыбетонмен мылайды. Тамшы бетон арнайы машинасымен сыланады дайды. /2.10 сур/.

2.10 сур. Тамшы бетон мен сылайтын машина. ¶стiнгi камера арºылы º½р¹аº ºосынды зат шлюзiне 2 жеткiзiлiп онда айналмалы дозатор /јлшедiшi/ ºалсына тѕсiп ауа а¹анымен зат шланга арºылыз сопло¹а 4 жетедi. Сумен араласºан ºосынды шланг 5 арºылы ернiтiндi ºабыр¹а бетiне шамшылап шашырайды. Ауаны» ºысымы 400-500кПа болып ал суды» ºысымы кјрсетiлгенкен 100-150кПа артагыраº болганы шарт. Слау ºабатыны» ºалы»ды¹ы 5-7см кем болмауы керек. Iса¹ат iшiнде машина 4м³ бетон сылайды. Б½л ёдiстi ºалыпсыз /бесопалубочная/ бетондау атайды. Тамшы бетон жыныс бетiнетез ºатып ºалады. Тамшы бетон тјмiр торла¹ан анкер тiреумен бiрге ºолдаунуы мѕмкiн, ал ºысым¹а ºарсылы¹ы 2 есе, ал созылу¹а 30-60% кёдiмгi бетоннан арты» келедi. Екi не одан кјп материалдарды ºосып жасал¹ан тiреудi аралас деп атайды /смешанный/. Аралас тiреу ºолдан¹анда е» ты¹ыз материал тау ºысымын тiкелей жушар болатын элементiнде ºолданлады.

2.11 сур. Аралас тiреу.

А – тѕрлi тјмiр бетонды º½быр не болмаса а¹аш тiреу - /1/ - металладан жасал¹ан /мандайша/,

Б – тас ºабырiа мен металл мандайша;

В – тас ºабыр¹амен бетоннан жасал¹ан кѕмбез.

М½ндай тiреулер кјьiнесе тјбесi жалпаº ѕ»гiлерде а»аш рамамен ёлде º½быр формалы тјмiр бетон тiрегiмен не металл верхнягiмен бекiтiлген т½тас тiреулер ºолданылады. /2.114, а сур/; ²абыр¹ала кiрпiш не бетоннан, ал тјбесi металл ёлде а¹аш балкасымен /2.11, б сур/ жабыл¹ан т½тас тiреу, ºабыр¹а тас бетон мен ºѕмбезделген тiреу /2.11, в сур/. Аралас тiреу јте ½заº ºызмет атºаратын тау ºысымы јте зор жёне ѕ»гiлердi» ºиылысатын жерлерiн бекiтуге ºолданады. ¶»гiлердi» кјлдене» ºиыº кјлемiнi» мјлшерi мынадай факторлар¹а байланысты: атºаратын мiндетi, iшi мен жѕретiн транспорт т.б. Жабдыºтарды» келемi, рельс тёселген жол саны, ауаны» мºлшерi. ¶»гiленi» бiр жаº бѕйiрiнен кiсi јтетiн жол ºалдырылады. Тiреу мен жѕрiп жатºан транспорт арасында арнаулы санылау ºалдырып, ал ѕ»гi бойымен ауа а¹ыны» шапшанда¹ы ºаупсiздiк ережесiнi» шалидрi сёйкес болу¹а тиiс. Кјлдене» ºиыºтын мјлшерi екi рет кјрсетiледi бiрiншiдедолбармен тiреулер орнамай т½р¹анда¹ы вчерне, екiншiде-аныºтал¹ан /в свету/ тiреулердi» мјлшенерiмен санасºаеда. ²абылдан¹ан мјлшер бекiтiлген тау ѕ»гiсiнi» ѕ»гiлi ºиындысыны» мјлшерiне сёйкес болу¹а тиiстi. Хауапсiздiк ереже бойынша кјмiр шахтыларында транспорт жiне бас вентиляция ѕ»гiлердi» кјлдене» ºийыº мјлшерi а¹аш пен, тјмiр тiреулерiмен бекiтiлгенде 4,5м² , тас жёне тјмiрьетон тiреулермен бекiтекенде 4м² ; рудниктерге атал¹ан кјрсеткiштер 4 жiне 3,5м² : кјмiр шахталарында рельс бойынан ѕ»гiнi» мандайшасы» 1,9м, ал рудниктерде 2 метреден кем болмауы шарт.

2.5. Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлегендегi технология процесстерi.

Тау ѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу процесстi басты /тау жынысын ºопару, ºопарыл¹ан жынысты жиып алу, тiпкiлiктi тiреулердi орнату/ жiне ºосалºы /уаºытша тiреулердi орнату, тјмiр жолды тесеу, су а¹ызатын жыра жѕргiзу, вагон алмастыру ºондыр¹ыларын º½ру, ºысымды ауа º½бырларын, вентиляция º½бырларын жа¹ыстыру, кабель iлу т. б./ операциясына бјлiнедi. Тау жынысын ºопару процесстерi механика, механо-гидравлика, гидравлика жiне жарыл¹ыш ёдiстерiмен орындайды. Механика жёне гидравлика механика ёдiсi комбайн арºылы арºылы орындалады. Гидравлика ёдiсi таужынысын ºатты ºысымды су кѕшiмен ºопарады.

/Буровзрыной/ жарыл¹ыш ºопару деп тау жынысын тесiп, тесiлген жердi жарыл¹ыш затпен толтырып жар¹анды айтамыз. Атал¹андарды¹ iшiнде ке» тара¹аны механика жёне жарыл¹ыш /ьуровзрывной/ ёдёстерi. Механика ёдiстерi жазыº не е»кей ѕ»гiлерде ºаттылы¹ы f=4 дейiн тау жыныстарын онып алу iсiнде пайдаланады. Кен бал¹ал¹алары мен су ºысымы 4000кПа дан астам гидравлика ёдiстерi осы атал¹ан тау жыныстарын ойып алуда пайдаланады.

Осы кѕндерi ºаттылы¹ы f 10¹а дейiн тау жынысын ойып алатын комбайндар сыннан јтiп жатыр. Дёрiмен ºопарып тастау ёдiсi: ºаттылы¹ы орта оданда ºатты жыныстарды ºопару iсiнде ке» ºолданылады, жёне ѕ»гiнi» кјлбей не тiктiгiн тал¹амайды.

2.5.1. Жыныстарды б½р¹ылап дёрi кѕшi мен жару iсi.

Тау жынысыны» ºопарылуы жарыл¹ыш затты» /ВВ/ жан¹ан кезiнде газга айналып кјлемi ºаурыт ½а¹ай¹ан энергия кѕшiне байланысты. Жарыл¹ыш затты» ºау ысты¹ы мол газга айналу процессiн жарылыс /взрыв/ атайды. Жарылысты» ºопару ёсерiн кјбейту ѕшiн жарыл¹ыш затты жарыл¹ыш º½ысºа камера¹а орнатады. Ол камераларды жынысты б½р¹ылау ёдiсiмен тесiп жасайтын бал¹андыºтан жынысты барлыº комплекс º½пару ж½мысын б½р¹ылан жару ж½мысы аталады /буровзрывныеработы В. В. Р./.

Жарыл¹ыш камераларына шнур мен скважина жатады. Шнурды айналма, соºып-айналма, не айналып-со¹атын машиналармен б½р¹ылайды. Айналма ёдiсiмен бºр¹ылайтын машиналарды бѕранда машина атаида /сверла/. ²олданылатын ºѕатына ºарай; электр, сы¹ыл¹ан, ауа, гидравлика тѕрi болып; ºолдану тёсiлiне ºарай: ºол¹а ѕстайтын женiл /ручной/, колонºа¹а ºойылатындары болады. Элктр б½р¹ылар ºоз¹ау мехаздерiрiнi» тѕрiмен жёне оны» жылжыту º½атымен /5 деп 16 КН дейiн/ аталу шапшанды¹ымен /120 дан 600 аталыу/ мен двигатель º½атымен /2 деп 4,8 кВт дейiн/ јзгешеленiн кјрiнедi. Ж½мсаº жынысты тесѕ ѕшiн ºол б½ранда ºолданылады.

²атты жынысты б½ры¹ылап тесѕ ѕшiн салма¹ы 105 тен 120кг дейiн колонкада, манипуляторда не болмаса б½р¹ы арбашы¹ына тиелген электр б½р¹ысы ºолданылады. Б½р¹ы арбасына екiден алты¹а дейiн колонка типтi б½р¹ы машиналар орнатылады. Б½р¹ы машиналар жал¹ыз ж½мысмынны» басºаруышы бiрден бур¹ылайды манипуляторлар арºылы б½р¹ы машиналар тиеушi машиналар¹ада орнатылады. Манипуляторлар б½р¹ы машиналарды кјтерiп тјмен тѕсiрiп белгiлi жерге бекiтiп ºою¹а мѕмкiндiк т½¹ызады /2.1., а сур/.

2.12. сурет. Б½р¹ы машинасыны» ºондыр¹ысы.

А – манипулятор¹а ºондырыл¹аны;

Б – пневмотреуге орнатыл¹аны.

1 – электрб½р¹ысы;

2 – жылжыма сјресi;

3 – каретка;

4 – айналма /вертлюг/;

5 – люнет;

6 – сым;

7 – сымны» ºарма¹а;

8 – кјлдене»нан су жiберiп т½ратын муфта.

Б½рап со¹атып ёдiспен тесiп-б½ргылау iсiде ºол, телескопты жёне волонкалы пневмобал¹алар /перфораторлар/ ºолданылады.

Оларды» салмаº /12 деп 30 кг дейiн/, минутына со¹у жиiлiгi /1700 деп 2000 дейiн/ жiне сы¹ыл¹ан ауа шы¹ыны /2 деп 3,5 м³ / мин дейiн/ жайынды айырмашылы¹ы болып т½рады. Жиiлiгi минутына 2000 соººыдан артыº ½ратын бал¹аларды» јнiмдiлiгi артыº бола т½ра б½р¹ышылырды» аныºталды. Сондыºтан м½ндай бал¹алар пайдалану¹а ½лыºсаты бар /2.12, б сур/. Айналып-са¹у ёдiсiмен б½р¹ылау жиiлiгi минутына 4000 соººылайтын, жылжу ºысымы 1,1КН дейiн, минутына 10м³ ºосылады ауа шы¹ындайтын машина ºолданылады. /2.13 сур/.

2.13 сурет – СБУ –2м б½р¹ы ºондыр¹ысы. Тiк ѕ»гiнi тескенде ºол пневматика перфораторы сумен ºолданылады. Забойда бiр мезгiлде iстейтiн б½р¹ы машинананын саны алаºы 2,5 – 4м² забой¹а бiр машина есебiмен алынады. Б½р¹ы аспсптарына: б½р¹ы, коронка, ºырна¹ыш жатады.

²аттылы¹ы орташа жыныстарды айналма ёдiсiмен б½р¹ыла¹анда ромб не тiк б½рыш формалы б½рамалы У7 º½рыштан жасал¹ан б½р¹а штангалар пайдаланылады. Штанганы» ѕшiне јте ºатты металл-керамикалыº јорытпа жалпаº тiлiгiмен ºаптал¹ан º½рыш жо»¹ышы ºодырылады /2.14 сур/.

2.14. сур. Айналма б½р¹ылайтын б½ралма б½р¹ы штангасы. Б½р¹алау кезiнде шы¹атын ½саº жыныс бјлшектерi айналма штанга ºыры арºылы сыртºа шы¹ып жатады. Мјлшерi бос кремнеземны» 10% асатын тозанны» 1м³ ауада 2 мг аспауына орай шнурды су мен шайып б½р¹ылау¹а тиiстi. Айналма б½р¹ылау ѕшiн диамерлерi 22, 25, 32, мм º½рыш б½р¹ы штан»асын жасайды, iшi ºуыс алты ºырлы, не болмаса дј»гелек. Осындай жа¹даймен ºолданылатын жо»¹ыштарды» iшiнен /2.15, а сур/ су жѕретiн тесiк ºаратырылды.

2.15 сур. Айналма б½р¹ылауда ºолданатын жо»¹ыштармен со¹ып-айналма б½р¹ылауда ºолданатын б½р¹ы коронкалары

А – РП-7» жо»¹ыш;

Б – РПРМ;

В – БИ-722;

Г – РКС.

А – бiр тiлдi коронка;

Б – крест тѕрлi;

В – т-тѕрлi;

Г – шы¹ы»ºы жѕздi.

Днепропетровск кен институтында жетiлдiрiлген ºысымын 15 кН асыран ºатты жыныстарды б½¹ылауда РКС жо»¹ыны јте ѕтымды келедi. ²аттылы¹ы ºолдан¹анда РП – 17ц жо»¹ышынан ј»iмдiлiгi 2,5 – 3,5есе асып тѕстi.

Жыныстарды» жа¹дайына байланысты со¹ып-айналама б½р¹ыла¹анда бiр тiлдi, крест тѕрлi, Т- тѕрлi жёне алып-салмалы коронкалар ºолданады /2.15, а-2сур/. Олар ды» коонкасы штанга¹а конуспен не винт оймасыарºылы бекiтiледi. Шпурды» тѕбi б½р¹ы жиынтылы¹ынан тазарту ѕшiн 5тен 18л/мин су жiберiлiп т½рады. Су шпурдан шы¹атын тозанды басып, ысы¹ан коронканы суытып б½р¹ылау процессiне ѕлкен женiлдiк т½¹ызып т½рады. Шпурды» диаметрi 32 ден 60 мм дейiн, ал ѕзынды¹ы 0.5 ден 3,5 дейiн јзгерiп т½рады. Тиiлдi болу ѕшiн шпурды» ½зынды¹ын 2,2 - 3,2 м. Астрма¹ан жјн.

Жарыл¹ыш заттар мен жару жабдыºтары.

Кен јндiрiсiндi аммиак - селитралы мен нитроглицирин, жарыл¹ыш заттары ЖЗ /ВВ/ ке» ºолданылады.Бiрiншiсiнi» негiзгi компонентi аммиак селитрасы NH₄ NO₃ . Б½¹ан, аммонит, аммонал, динафталит, динамон т.б. жатады. Нитроглицирин C₃ H₅ / ONO₂ / ₃ динамиттыº негiзгi к½рамына кiредi. ²олдану ережесi не сёткес ЖЗ мындай топºа бјлiнедi.

1. Саºтыº тiлемейтiн - жер бетiнде, ша», газ жарылу хаупi жоº шахталарда жарылыс жѕмысын орындау ѕшiн.

2. Саºтыº тiлейтiн-газ, шаº-тоза» жарылу хаупi кѕштi шахталарда.

3. ´те саºтыº тiлейтiн - кјмiр жару iсiнде ºана ºолдану ѕшiн.

Аммиак селитралы ЖЗ патрон, не ºапшыº пакетке толтырыл¹ан тѕрiнде, ал нитроглицерин тек патрон тѕрiнде жеткiзiлiп т½рады. Саºтыº тiлейтiн ВВ патронды ºалпында пайдаланылады.

Жарылыс т½¹ызатын процесстi - инициирование деп атайды. Оны» от не механикалы тѕре бар. От ёдiсiн ºолдан¹анда дёрiнi жар¹ызатын жабдыº ретiнде от јткiзетiн шнур мен акпсюль - детоатор болады. От жѕргiзетiн жiурiмен /шнур / ºызметi отты капсюль - детонатор¹а жеткiзу. Капсюль - детонаторды» атºаратын мiндетi жарыл¹ыш заттар¹а детонация жеткiзѕ. Капсюль - детонатор дегенiмiз iшi т½тынатын иницирующий /затºа тол¹ан/ тетрил, тэн не болмаса гексоген, осы¹ан ºоса кѕркiреѕк сынап не болмаса тенерес ºосыл¹ан ºор¹асын азиды/ /2,16 сур/ диаметрi 7 мм дейiн металл /алюминий не жез/ не ºа¹аз ºауызы /гильза/. От жѕргiзгiш шнур¹а жал¹ан¹ан капсюль - детонатор жарыл¹ыш затты» iшiне жеткiзiлiп орналасады. М½ндай патронды оºтал¹ан патрон / патрон-боевик/ деп атауы ºажет. От жѕргiзгiш шнурды» iшiмен от 1 м/сек шапшандыº пен жайылады. Жалын от капсюль аяºшаны» тесiгi арºылы капсюль затын детонация¹а д½шар етiп, ал ол бѕкiл жарыл¹ыш заттарды детонация¹а ½шыратады.

2.16 сурет. Капсюль - детонатор:

1. ºауза /гильза/;

2. аяºша /чашечка;

3. пен 4. ºозба¹ыш ºосындылады.

Газ бен ша» хаупi бар шахталарда, ёсiресе јрге / 30° тан жо¹ары / ºарай беттеп јткiзiлiп жатºан ѕ»гiлерде жарыл¹ыш заттарды јтпен т½тату ж½мысы жѕргiзiлмейдi. Электр ºуатымен жар¹анда жарыл¹ыш заттар¹а датонация берѕ ѕшiн электр тѕтатºыш пен ºосыл¹ан детонатор капсюль пайдаланады. /2.17,а сур/ ºѕрт ёрекеттi электродетонатор кјрсетiлген.

2.17 сур. электродетонаторлар.

А - ºѕрт ёрекеттi;

Б - шабан ёрекеттi

1. пластикалы ты¹ын

2. тѕтытылатын зат;

3. гильза;

4. аяº;

5. тор;

6. шабандатушы зат;

7. ºоздырушы заттар;

8. ºоздырушы заттар.

Электр тѕтамындыратын ºондар¹ы екi жекеленген диаметрi; 0,5 - 0,6 мм. сымнан т½рады. Екеѕiнi» ѕшi айрша болып келедi. Екi сымынан жасал¹ан балºыту кјпiршiгi жапсырылады. Балºыту кјпiршiгiнен электр ºуатын жiбергенде электродетонатор жарылады. Шабан ёрекеттi электродетоноторлады» электр тѕтанушымен ºоздыратын ºосынды арасында арнайы шабандату¹ын зат ºоиылады /2,17,б сур/.

Оларды бiр iзбен ёр-бiр зарядты жару¹а ºоладинады.

Электродетоноторды жару ѕшiн тоºты машинкадан не болмасы. Электр торынан алады.

Ша» - тоза», гау жарылу ºауыпы бар шахталарда конденсатор типтi жарылыс хауыпнен сыºтаталып жасал¹ан арнайы т½раºты тоºта жарыл¹ына машинкасы ºолданылады. Оны» ёрекет принципi - жина¹ыш конденсаторды ºаурырт разрядтау. Б½л машинкаларды шахта б½зып - жандеуге болмайды. Жјндеу iсi тек ºана шеберханыда орындалады. Электр торынан ток ал¹анда (кѕш не жарыº жiберетiн тордан) жарылыстан ºор¹ан СП-" пребора, а оºпан ѕ»гiлейтiн забойларды, арнаы ѕ»гiлеѕшi забойдарды» рубильнигi ºолданылады.

Жарымыс ж½мысын жѕргiзѕ. Жер астынды жирылыс.

Ж½мысы скважина не гипур зарядтарын жару арºылы ортдалады. Кен ѕ»гiлер iн ѕ»гiлегенде гипур зарядтары ºолда»ылады. Жаз ненурды» он боиыныº пен дейн толты¹ад ºал¹ан орынын јз гiнерттi материалдармен тыстырып /забйка/ шлурдыº ты¹ы»далтды. Ж. З. Жарылу куаты жарылатын сiлемнi» бос беттерiнi». Санына жёне бос бетке аралыº жаºы ½ды¹ына байланысты. Б½л аралыº жаºындарын (Л. Н. С.) жарыласºа кјрсететiн е» кем кедергi линиясы апталады.

Забойларда ºашанда бiр екi жала»аш бет кездесiп т½рады. ²осалºы жаланаш жазыºтыº º½ру ѕшiн алдымен ºазба ºуыс жасау шiн шпурлар пайдаланады. Кедергiнi» е» ºысºа сызы¹ын (Л. Н. С.) ша¹ындату ѕшiн жарыл¹ыш зарядты ёр тѕрлi уаºытпен жар¹ан д½рыс. Кен јндiрiсiнде тазарту жѕмысында скважинды зарядтар ºолданылады. Скважиндарды арнайы станокпен диаметрi 50 ден 130 мм. дейiн, ал ½зынды¹ы 10 нан 50 м. дейiн б½р¹ыланады. Жарыл¹ыш заттармен скважинаны оºта¹анкезде же»iлдiк т½¹ызу ѕшiн пневмо-зарядниктер ºолданылады. Жарыл¹ыш ж½мысын орыкдау ѕшiн арнайы дайындал¹ан, ºолында тиiстi кѕёлiк ºа¹азы бар адамдар жiберiледi.

2.5.2 Забойды» ауасын алмастыру.

Жарыл¹ыш заттар жарыл¹анда мынадай улы заттар пайда болады - кјмiртек тоты¹ы /СО/, азотты» ºос тоты¹ы / NO₂ / т. б. Кен у»гiлерiн /шахта оºпаны, штольнялар, квершлагтар, штректер т. б./ сы»ар тѕйыº у»гiлер iретiмен у»гiленедi. Мѕндай у»гiлерде жарыл¹ыш жѕмыстары орындал¹аннан кеiн ауыстырып тѕру ѕшiн же»iл желдеткiш ºолданылады. Жел ауыстыруды» ѕш тѕрлi ёдiсi бар: ауаны ºысып жылжыту, сорып жылжыту, ºосалºы ёдiс.

Ауаны урлеп жылжыту ёдiсiндетаза ауа ºѕбыр аркылы берiлiп,ал жарыл¹ыш заттары араласºан лас ауаѕ»гi бойлыментысºа бос агызылыпшыгарылады. /2.18,а сур/. Сорып жылжытуёдiсiндe ластанган aуак½быргажелдеткiшпен сорылып, ал таза ауаѕ»гiмен бойымензабой¹а а¹ымен жеткiзiлeдi./2.18,б сур/. Екiёдiстiн екеуiндедетаза ауа кeлетiн ѕ»гiºазылып жатºамѕ»гiмен тѕйiсетiн жерiнен е» кем дегенде 10м жерден алысыраº аланады. ²осалºы ёдiспен ауа ауыстыруедiсiндеекi желдeткiш коилады, бiрiншiсi /бастысы/ – ластан¹ан ауа ауыстыгу ѕ»гiде ºойыл¹ан бегеттiн iшiнен сыртºа сорып тартса, ал екiмшiсi таза ауаны бегеттiн iшiнен урлейдi. /2.18,в сур/.

2.18сур. Туйык выработкалардыауа ауыстыру схемалары. Жарылыс жумыстарынан кейiн ауа тазарту iсi I5-20 минуттaнаспауыжен. Сондыктандаkepceтiлreн ауаны» сорып не болмаса ºысыпауыстыруёдiстерi ºысºа ѕ»гiлердi ѕ»гiлегенде /200-300м/ ºолданылады. Ал ѕ»гi ½зап кеткенде ºосалºы ёдiстерi ºолданылу¹а тиiстi. Вентиляция º½бырлардан º½ралады. Метелл º½быры ºалынды¹ы 1 деп 3мм дейiн º½рыш прокатынан жасалады. ²½бырды» енi 200-800мм ал бјлшегiнi» ½зынды¹ы 2-3м болады.

Мата º½цубыры/ М типтi/ резина араласºам матаданжасалады.²½бырды»½зынды¹ы 5ден 30м дейiн, ал диаметрi 200, 500,600мм болады. ´з араº½бырлар серiппетлi /пружина/ саºинамен ºосылыпжо¹арыдантартыл¹ан сым арºанiлiнiн койылады. Забойданº½бырды»ѕшi 8-12м алыстамауышарт. Тiкѕ»гiлердi»за6ойлары кјбiнесеºос ёдiспен желденедi. Ауаны ºысып жiберетiн º½быр тјментѕcipiп, ал сорып алушы 5-6м жо¹ары iлiнедi. Ал желдеткiштер тыста неболмаса забой¹а жаºындау жерде, арнайы орында орналасiтырырады.

2.5.3. Жыныстарды тиеу.

Жарылыс жѕмысы орындалып, ауа тазар¹анан кейiн жарылган жыныстытиеуге кiредi. Тiк ѕ»гiлердi ѕ»гiлегенде жарылгам жыныстысыртºа /ºазба/ проходкаºayracына ГП-2, КС-3, КС-2м KC-lM rpeйферлi тиегiштермен тиеiдi. Грейфер тиегiштер кысылгам ауанын 500кПа куатымен iстейi, забойдын 10-16м² жерiне бiртиеrim ºолданылады.Пневматика тиегiш ПГ-2 /2.19сур/ пневмокетергiшiмен ердагi пневматика лебедкасында арºанмен iлiнедi. Уысы 0.1м³ /мк грейфер тиегiшiпневмо-какпагымен /затворы/ карулангам. Тиегiштi арнайы º½ры¹ы /водило/ арºылу менгерiледi.º½рыºты» /водилонын/ екi Meнrepyшiкнопкасы болады бiрi-тиейтiн саусактарын менгеретiн, екiншi-жогары темен тycipin т½ратын.

Орта есеппен енiмдiлiгi 14м³ /са¹атына. Пневмо-тиегiшпроходкаºау¹асын толтыр¹аннан кейiн, ºау¹а ºыр¹а кјтерiлгенбетiндеавтоматтытурiнде жѕктен босатылады. Жеткiзiлген жынысё piºарай жынысѕиiндiсiне /отвалга/ жеткiзiледi. Жадыº ѕ»гiлердежарылган жыныс мезгiлдi /циклмем/не уздiксiз ёдiспен iстейтiн тиегiш машиналармен тиеледi. ППН2Г тиегiш машина жадыº ѕ»гiлерде ѕ»гiлегенде не тазалаушы жѕмыста ºолданылады.Бѕл машина дербес ºоз¹алтыºышта, басºару пульт, пневматика коммуникациясиялыжё несуландыру системалы екi шынжыр табанды арбадан /телжка¹а/º½ралады.

/2.20сур/. ¶здiксiз ёдiспен iстейтiн ºабыр¹адан тиейтiн ПНБ типтi машина ленталы не болмаса пластинкала /ºатпарлы/конвейерментран­спорт º½ралдарына тиейдi /2.21 сур/. Бѕл машина шынжыр табандыº½ралмен жылжиды. Енкеп¹тара аны /1ПНБ-2, 2ПНБ2, 1ПНВ2У/жинаущи ºалºанымен / нагребающая лана/тиейтiн ºуралменжабдыºтал¹анмашиналар. Кенѕ»гiлерiн ѕ»гiлеу технология процесстерiтупк iл iкт i т ipey- бeкiнicтepiн т½р¹анорнатумен аяºталады.

2.20сур. ШПН2Г тиеу машинасы.

2.21сур. IПНБ2 тиеу машинасы.

2.5.4 Ж ё рде мешi проц e сстер.

Кебiнесе жёрдемешi проесстерi негiзгiлepiмeн бiргe орындалып турады. Мысалы, шпурларды б½р¹ылап жатºанда жол теселедi,маневр орындататын º½ралдар ауыстырылып, ор /канава/ ºазылып жатады т.б. Жуыº не е»кi ѕ»гiлерде уатыл¹ан жынысты тиер алдында тез º½растырылатын, жайылмалы º½бырдан жасал¹ан конструкцияжёнекронштейн /2.22,а сур/ не болмаса суырмалы консоль орнатылады . /2.22,б сур/. Алмастыру /маневровый/ º½ралдар тиеулi арбаларда /вагонеткаларды/ бос вагонткеге алмастыру ушiн ºолданылады. Осындкай жагдайда жапсырма разминовка /жол ажыратпасы/ /2.23сур/. Женiл рельстен металл таба¹ына жиналып тиегiш машинадан 10-12м жерде орнатылады. Забойды» жылжуына байланысты разминовка 15-20м кeйiнжа»а орын¹а жылжылытылып отырады.

2.2З сур. Вагонетканы» жапсырма разммновка арºылы алмасу схемасы /нобайы/.